Plan lekcji

Abstrakt

Po zakończeniu II wojny światowej zmieniły się granice w Europie Wschodniej. Miasta, które znalazły się po innej stronie granicy niż dotychczas, zmieniły swoje nazwy i część swoich mieszkańców. Zadaniem uczniów będzie praca z mapami i źródłami pierwotnymi, pokazującymi skutki zmian granic po II wojnie światowej w czterech miastach Europy Środkowo-Wschodniej. Uczniowie będą pracować w grupach, poznając historię tych miejsc i badając, w jaki sposób zmiany po wojnie wpłynęły na życie mieszkańców.

Wskazówki dla osoby prowadzącej zajęcia

-> Zaproponowane miasta to tylko subiektywny wybór autorów. Analizując te historie, uczniowie mogą zacząć szukać podobieństw do innych miejsc — na przykład ich rodzinnych miejscowości.

-> Metoda metaplanu (opisana poniżej) opiera się na otwartych pytaniach, na które nie ma złych odpowiedzi. Uczniowie mogą swobodnie mówić i badać to, co uznają za interesujące.

-> Zachęcamy do dostosowania źródeł do potrzeb klasy.

Pytanie kluczowe

Jak zmiany granic po II wojnie światowej wpłynęły na losy ludzi żyjących w tych czterech miastach?

Cele

Stworzenie obrazu zmian na politycznej mapie Europy Środkowo-Wschodniej poprzez analizę losów czterech miast (Gdańska, Kaliningradu, Lwowa i Brześcia), a także zaprezentowanie, jaki wpływ miały te wydarzenia na życie ich dawnych i nowych mieszkańców.

Zadania

1. Burza mózgów na podstawie zdjęć i kilku pytań zadanych przez osobę prowadzącą.
2. Podział uczniów na cztery grupy; każda z nich zajmie się analizą materiałów na temat jednego z czterech miast.
3. Na podstawie kilku pytań uczniowie zaprezentują rezultaty swoich przemyśleń.
4. W ramach dyskusji podsumowującej omówione zostaną pytania zadane na początku lekcji.

Metody

Celem tej metody jest przełamanie tradycyjnej struktury burzy mózgów/analizy poprzez zadawanie uczniom pytań, które pomogą im dojść do własnych wniosków w logiczny sposób. Dzięki temu uczniowie mogą uporządkować swój proces myślowy. Wsparcie osoby prowadzącej może być związane z zadawaniem dodatkowych, bardziej precyzyjnych pytań lub ocenianiem postępów w trakcie wykonywania zadania.

Narzędzia

Materiały źródłowe, tablica, projektor.

Przygotowanie wstępne

Powinni być zapoznani z historią deportacji w Europie w trakcie i po zakończeniu II wojny światowej. Osoba prowadząca może dać uczniom zadanie domowe związane z tym tematem lub na początku lekcji krótko przypomnieć najważniejsze informacje.

Harmonogram

(Jeżeli będzie brakowało czasu w części nr 2, to można skrócić część nr 3.)

Część 1: Wprowadzenie / burza myśli

10-15 minut

Wprowadzenie

Lekcja zaczyna się od zaprezentowania fotografii, najlepiej za pomocą rzutnika, choć można je też wydrukować. Zdjęcia dotyczą czterech miast: Gdańska, Kaliningradu, Lwowa i Brześcia.

1. Gdańsk (Polska) – pomnik polskiego króla Jana III Sobieskiego z napisem „Królowi Janowi III miasto Lwów, 1898”.
2. Kaliningrad (Rosja) – grób niemieckiego filozofa Immanuela Kanta i pomnik Friedricha Schillera.
3. Brześć (Białoruś) – polskie napisy na ścianie budynku.
4. Lwów (Ukraina) – radzieccy oficerowie pod pomnikiem Jana III Sobieskiego.

Burza mózgów

Osoba prowadząca może zadać następujące pytania:

• Co widzieliście na zdjęciach?
• Dlaczego pomnik ufundowany przez mieszkańców Lwowa znajduje się w Gdańsku?
• Dlaczego polskie słowa znajdują się na ścianie budynku w Brześciu?
• Dlaczego grób niemieckiego filozofa i pomnik niemieckiego pisarza znajdują się w Kaliningradzie?

Warto dodać, że takich przypadków jest więcej, na przykład niemieckie napisy w Gdańsku.

Osoba prowadząca zapisuje na tablicy wyniki burzy mózgów. Nie ma złych odpowiedzi, więc osoba prowadząca nie powinna ich oceniać lub komentować.

PAMIĘTAJ: Na zakończenie lekcji warto porównać początkowe pomysły uczniów z ich odpowiedziami po analizie materiałów.

Następnie uczniowie przechodzą do analizy map. Mapa nr 1 pokazuje kształt granic przed II wojną światową, zaś mapa nr 2 granice po wojnie.

Zadanie dodatkowe: Przed pokazaniem mapy nr 2 można poprosić uczniów o wskazanie, w jakich państwach znajdą się po wojnie miasta wyróżnione na mapie nr 1. W tym zadaniu pomocna może się okazać mapa nr 3.

Część 2: Praca grupowa / metaplan / analiza źródeł

30 minut

Praca grupowa / Metaplan / Analiza źródeł

Po zakończeniu burzy mózgów osoba prowadząca wyjaśnia cel następnego ćwiczenia. Zadaniem uczniów będzie zbadanie historii czterech miast: Gdańska, Kaliningradu, Brześcia i Lwowa. Każde z nich (jak zauważyli uczniowie podczas burzy mózgów) zmieniło po wojnie swoją przynależność państwową. W tym ćwiczeniu uczniowie porównają, jak wyglądały te miasta przed i po wojnie, a następnie ustalą, korzystając z materiałów źródłowych lub wcześniejszej wiedzy, jak te zmiany zostały przeprowadzone.

In this specific exercise, the students must use the information in the sources to first create a picture of how the cities looked before and after the war, and then “fill in the gap” with further information from the sources, from their own prior knowledge, or from assumptions, to work out how the changes occurred.

Podział na 4 grupy

Osoba prowadząca wyjaśnia zasady pracy metodą metaplanu. Każdej grupie zostaje przydzielone jedno z czterech miast. Uczniowie mają za zadanie przeanalizować źródła i przygotować się do odpowiedzi na pytania. Powinni wiedzieć, że będą później dzielić się swoimi odpowiedziami z resztą klasy, a również, że będzie czas na dyskusję.

Osoba prowadząca dzieli uczniów na grupy i rozdaje materiały (patrz Załączniki).

Załącznik III
Brześć nad Bugiem → Brest – grupa nr 1

Załącznik IV
Danzig → Gdańsk – grupa nr 2

Załącznik V
Königsberg → Kaliningrad – grupa nr 3

Załącznik VI
Lwów → Lviv – grupa nr 4

Osoba prowadząca kontroluje pracę grup, w razie potrzeby udziela wsparcia. Uczniowie mogą korzystać z laptopów lub smartfonów (jeśli są dostępne), aby przeszukiwać zasoby internetu. Ich zadaniem jest odpowiedź na następujące pytania:

1. Jak wyglądało życie po wojnie? Korzystając z map i innych źródeł informacji, opisz, jak żyło się w mieście, które zostało przydzielone Twojej grupie.
2. Jak wyglądało życie przed wojną? Opisz, jak wyglądało życie miasta, które zostało przydzielone Twojej grupie, przed II wojną światową.
3. Jak doszło do tych zmian? Jakie mogły być przyczyny (np. linia frontu, Operacja Wisła, zmiana granic, wysiedlenia, deportacje, repatriacja, ucieczka przed Armią Czer woną lub Wehrmachtem, wymiana ludności)?

Poniższa tabelka powinna znajdować się na tablicy, aby uczniowie wiedzieli, na jakie pyta- nia mają odpowiedzieć.

Po zakończeniu tej części powinna być PRZERWA.

20 minut

Prezentacja odpowiedzi

Osoba prowadząca wpisuje odpowiedzi uczniów do odpowiednich części tabelki. Później tabelka z odpowiedziami przyda się w części nr 3.

Osoba prowadząca pokazuje tabelkę metaplanu tak, aby wszyscy ją widzieli: na ekranie lub na tablicy. Nauczyciel wpisuje odpowiedzi uczniów w odpowiednie pola.

Na początku osoba prowadząca zadaje wszystkim grupom pierwsze pytanie (1. Jak wyglądało życie po wojnie?). Grupy mogą odpowiadać po kolei, np. grupa 1, grupa 2 itd. Potem nauczyciel zadaje uczniom drugie pytanie (2. Jak wyglądało życie przed wojną?). W końcu nauczyciel zadaje trzecie pytanie.

Osoba prowadząca powinna zapisać odpowiedzi grup w osobnych polach tak, żeby każda osoba mogła je widzieć. To jest kluczowe dla Części nr 3.

Część 3: Dyskusja / konkluzje

20-25 minut

Osoba prowadząca zaczyna dyskusję następującymi pytaniami:

• Jakie były emocje ludzi, z których historiami się zapoznaliście?
• Jak zmieniło się ich życie po zmianie granic?
• Czy te zmiany doprowadziły do utraty prawdziwego charakteru ich miast? Czy zmiany miały jakieś pozytywne skutki?

Osoba prowadząca zapisuje wnioski uczniów w przeznaczonej do tego części tabelki. Na zakończenie można wrócić do odpowiedzi z początku lekcji i zastanowić się z uczniami, co udało się im dowiedzieć.

Załącznik I: Zdjęcia

Załącznik II: Mapy

Załącznik III: Grupa 1 - Brześć nad Bugiem → Brest

Legend

Granice państw 1 września 1939 roku

Miejsce uchwalenia prawa „O włączeniu Zachodniej Białorusi do BSRR” na 3. (nadzwyczajnej) sesji Rady Najwyższej BSRR (14 listopada 1939 roku).

Terytorium Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy anektowane przez ZSRR we wrześniu 1939 roku

Granice BSRR 14 listopada 1939 roku

Terytorium przekazane Litwie na podstawie traktatu z 10 października 1939 roku pomiędzy ZSRR a Litwą.

Granice BSRR 14 listopada 1939 roku

Miejsce zatwierdzenia petycji Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi „O włączeniu Zachodniej Białorusi do BSRR” (30 października 1939 roku)

Litewski okręg kłajpedzki (memelski) okupowany przez faszystowskie Niemcy 23 marca 1939 roku

Wspomnienia

Pjotr K., urodzony w 1932 w Dubrawie w obwodzie brzeskim

Przed wojną bardzo dobrze nam się układało z sąsiadami (z rodziną Szczurów). Nawzajem się odwiedzaliśmy i gdy była taka potrzeba nawzajem sobie pomagaliśmy. Nie było istotne to, że oni byli Polakami. [...] Nie mieliśmy między sobą konfliktów, praca na ziemi łączyła wszystkich, nie było czasu na kłótnie. Może inni walczyli ze sobą, ale ja tego nie pamiętam.

Rodzina Szczurów wyjechała ze wsi w 1946 roku. Nie wiem dokładnie, dlaczego. Pojechali do Polski. Kilka lat później odwiedziła nas Antoszka Szczur i powiedziała, że osiedlili się w gospodarstwie, w którym wcześniej mieszkali Niemcy. Powiedziała, że są zadowoleni i że udało im się zadomowić. Po wyjeździe Antoszki już nie spotkałem swoich dawnych sąsiadów. To wszystko.

Źródło: Archiwum Brzeskiego Uniwersytetu Państwowego im. Aleksandra Puszkina

Zdaniewicz A., urodzony w 1929 roku, Arkady w obwodzie brzeskim

Niedaleko Arkad znajdował się majątek Pana Koniuszewskiego. Teraz ta ziemia należy do klasztoru. Pan Koniuszewski mieszkał w Warszawie, a jego majątek nadzorował zarządca. Koniuszewski miał około 30 hektarów ogrodu, dużą oborę (na 50–70 zwierząt), staw, mały park, dwór i domy dla robotników najemnych. Kiedy Sowieci doszli do władzy, Koniuszewski był w swoim majątku. Trzech lub czterech ludzi przyszło do niego, postawili go pod ścianą i chcieli rozstrzelać. Ale jeden z nich był dobrym człowiekiem i zlitowali się nad nim, strzelili w sufit i pozwolili uciec. Koniuszewski przedostał się do Polski. Jego majątek został skonfiskowany, a bydło rozdzielone. W 1941 roku rozpoczęła się wojna. Pan Koniuszewski wrócił do swojej posiadłości półtora miesiąca po zajęciu naszej wsi przez Niemców. Zwrócił się do tych ludzi, którzy chcieli go aresztować, i przedstawił im swoje warunki: „Nie chcę się mścić, pozostawiam tę sprawę waszym sumieniom, ale domagam się zwrotu bydła i wszystkiego, co skonfiskowaliście”. Udało im się zwrócić 10-15 krów. Koniuszewski sprzedał je i na stałe wyjechał do Warszawy.

Źródło: Archiwum Brzeskiego Uniwersytetu Państwowego im. Aleksandra Puszkina

Załącznik IV: Grupa 2 - Danzig → Gdańsk

Poland’s population balance (1939-1950). Note: figures are approximations.

Piesowicz, Kazimierz. Demographic effects of World War II. [Demograficzne skutki II wojny swiatowej.] Studia Demograficzne, No. 1/87, 1987. 103-36 pp. Warsaw, Poland.

Wywiad z Sylwią Bykowską z Instytutu Historii PAN

„Tuż po wojnie na całym obszarze Ziem Odzyskanych nie było drugiego miasta, w którym Polacy osiedlali się tak licznie i chętnie jak w Gdańsku. Słowa Gdańsk i Westerplatte nie brzmiały obco, ale w pewnym sensie oznaczały ziemię obiecaną. Miasto po raz pierwszy w swojej historii stało się czysto polskie. Ostatecznie pozostało w nim około 15 tysięcy rdzennej ludności” – mówi dr Sylwia Bykowska z Pracowni Historii Gdańska i Dziejów Morskich Polski Instytutu Historii PAN. [...]

Jak zaraz po zakończeniu wojny wyglądały w Gdańsku proporcje ludnościowe, narodowościowe?

– Liczby były oczywiście płynne, bo trzeba pamiętać, że koniec wojny wprawił w ruch machinę wędrówki ludów. Tysiące osób wówczas podróżowały w zasadzie we wszystkie strony. W krótkim czasie nastąpiła zmiana struktury ludnościowej mieszkańców Gdańska. Polacy masowo przyjeżdżali, a Niemcy wyjeżdżali i to często pod przymusem. Zanim doszło do transportów, zorganizowanych przez Państwowy Urząd Repatriacyjny na podstawie umowy poczdamskiej, w 1945 roku miały miejsce tak zwane wysiedlenia wojskowe. Niemców usuwano z ich mieszkań siłą. W samym tylko lipcu można odnotować trzy takie akcje, wskutek których Gdańsk opuściło ok. 10 tys. Niemców. Ocenia się, że od czerwca do października wysiedlono z Gdańska około 60 tysięcy Niemców w takich akcjach, prowadzonych przez Ludowe Wojsko Polskie przy wsparciu UB razem z MO. Była to ok. połowa populacji niemieckiej zastanej tu przez przybyłą do Gdańska na początku kwietnia 1945 r. polską administrację. Wyglądało to tak, że oddziały wojska otaczały całe ulice czy nawet kwartały miasta i usuwały mieszkańców. Wszystko na zasadzie: „Pakować się, każdy może zabrać tylko podręczny bagaż, pociąg już czeka”. Usuwano ich, bo przyjeżdżało coraz więcej Polaków, którzy nie mieli, gdzie mieszkać. To były decyzje nowych władz lokalnych. Dodatkowo 20 tysięcy Niemców wyjechało w tych pierwszych powojennych miesiącach z własnej woli. Ostatecznie w mieście zostało około 15 tysięcy rdzennych gdańszczan. To są oczywiście dane szacunkowe, które ulegały zmianie każdego dnia.

Kto zamieszkiwał pod koniec lat czterdziestych w tym odmienionym przez wojnę, polskim już Gdańsku? Czy to prawda, że nawet większość gdańskich rodzin w tamtym okresie miała korzenie kresowe?

– Z prowadzonych w tamtych latach ksiąg meldunkowych wynika inny obraz. Kresowiacy, zabużanie w 1948 r. stanowili 16 procent mieszkańców. Więcej niż 60 procent to byli przybysze z Polski centralnej, w tym około 14 procent z Warszawy i Mazowsza. I trzeba powiedzieć, że na całym obszarze tak zwanych Ziem Odzyskanych nie było drugiego miasta, w którym Polacy osiedlali się tak licznie i chętnie jak w Gdańsku.

Źródło: Gdansk.pl, Wiosna 1945 – rodzi się polski Gdańsk. Rozmowa z Sylwią Bykowską z Instytutu Historii PAN, https://bit.ly/32G9F8P, ostatnia wizyta 27.12.21

Opowieści ze zburzonego miasta, czyli Gdańsk w 1945 r. w oczach dzieci

Alfons Flisykowski, dowódca obrony poczty polskiej w Gdańsku, został zamordowany przez Niemców. Jego córka Henryka Flisykowska-Kledzik miała w 1945 roku 9 lat.

Mama dostała przydział na pokój w mieszkaniu na Siedlcach, ale to nie było mieszkanie samodzielne. Mieszkały w nim dwie Niemki i do jednej z nich – tej młodszej i bardziej atrakcyjnej, frau Fridy, przychodził przyjaciel – rosyjski żołnierz. Dzięki temu to mieszkanie było bezpieczne. Mama wiedziała, że gdy wróci do domu z pracy, to nie zastanie w nim innych lokatorów, poza Niemkami” – opowiadała Flisykowska-Kledzik. [...]

Do kamienicy, w której mieszkali Flisykowscy, wprowadzili się z czasem ludzie z różnych stron, w tym Wielkopolski, Kaszub i Lwowa. „Nie pamiętam żadnych animozji czy kłótni. Wszyscy mieliśmy jeden status, wszyscy przyjechaliśmy z jedną walizką czy torbą i pomagaliśmy sobie. Jakaś pani obszywała nas w ciuchy, inna – przez znajomych organizowała jajka. Atmosfera była bardzo dobra” – wspomina Flisykowska-Kledzik, dodając, że jedynym „postrachem kamienicy” i wśród dzieci, i wśród dorosłych, był mieszkający w niej pracownik UB. „Wszyscy wiedzieli, że to jest ubek i nie wiem, dlaczego, należało go unikać”.

Źródło: Dzieje.pl, Opowieści ze zburzonego miasta, czyli Gdańsk w 1945 r. w oczach dzieci, https://bit.ly/3qvAYLh, ostatnia wizyta 27.12.21

Fragment listu Hermanna Fischera z Horn we Wschodnich Prusach do przyjaciela – 28 listopada 1946 roku

„Potem nadszedł 11 listopada, niedziela, a wraz z nią wypędzenie z ojczyzny. W minioną sobotę Polacy zrobili inwentaryzację i ograbili nas z całej odzieży zdatnej do użytku. W punkcie zbiórki można było się stawić z bagażem ważącym 20 funtów. Zostaliśmy zarejestrowani i zabrani pod uzbrojoną eskortą do Sonnenborn, gdzie mieścił się polski posterunek. Musieliśmy tam czekać dwa dni, a po ponownym przeszukaniu i obrabowaniu przejść pieszo na stację kolejową w Mohrungen (przypis tłumacza: Morąg). Przybyliśmy tam w całkowitej ciemności i byliśmy śmiertelnie zmęczeni. Miasto prawie całkowicie spłonęło. Polacy nad otoczyli, napadli i obrabowali. Dotarliśmy do pociągu transportowego (około 45 bydlęcych wagonów na 4500 osób). W moim wagonie było 116 osób. Nie mieliśmy gdzie usiąść ani nawet stać. Siedzieliśmy jeden na drugim. Polacy znowu ograbili nas z tego, co mieliśmy i pociąg ruszył, ale wkrótce znów się zatrzymał. Rabowano nas przez kolejne jedenaście dni...”

Źródło: Josef Henke (1995), Exodus aus Ostpreußen und Schlesien: Vier Erlebnisberichte, in: Wolfgang Benz (ed.), Die Vertreibung der Deutschen aus dem Osten: Ursache, Ereignisse, Folgen. (Frankfurt/M: Fischer Taschenbuch), s. 123-5.

Wspomnienia Anny Sobko, która została przesiedlona do Smołdzina niedaleko Słupska

„[...] Po wojnie nastała Polska. Nie pogodzono się w Sejmie, [zdecydowano, aby] wywieźć nas tu, na Zachód, bo my pochodzenia ukraińskiego, żeby [nas] wymieszać. To był już ruski system, to już nastała komuna. Powysiedlano nas [z Zahoczewia] w [19]47 r. Tu przyjechaliśmy” (strona 308)

„[Teraz to już czuję się u siebie], teraz już tak. Już [mam dorosłe] dzieci, wnuki. Ja już mam dziewięciu prawnuków! Już poszły tu korzenie. Ale tam zawsze sobie popłaczę, najwięcej w nocy, jak nie mogę spać. Jak pomyślę, jak było. U nas [w Bieszczadach] była jedność, u nas [ludzie] bardzo się szanowali. Wszyscy byli swoi, nie zganiani [z różnych stron]. A tu, wyszedł ten ksiądz Nowak i mówi: „Tak, jeden z Rus, drugi z Prus, a wszystkich was diabeł na kupę zwiózł!”. I to taka prawda. Każdy, panie, z innym obyczajem. Już się przyzwyczaili[śmy], ale przedtem było bardzo ciężko. A ja tu żyję od 1947 r. Żeby tam [w Bieszczadach] stał nasz dom... Tak, a później, w latach 60., powstały już pierwsze cerkwie, w Słupsku, w Bytowie”. (strony 329-330)

Źródło: Anna Sobko (2017), Jeden z Rus, drugi z Prus, a wszystkich was diabeł na kupę zwiózł!: Akcja „Wisła” i osiedlenie na Pomorzu we wspomnieniach dawnej mieszkanki Zahoczewia, opracowanie Piotr Zubowski’, Wrocławski Rocznik Historii Mówionej Rocznik VII, s. 305–342. Google Books.

Załącznik V: Grupa 3 - Königsberg → Kaliningrad

Wspomnienia radzieckich osadników, którzy przyjechali do Kaliningradu

Anatolij Pluszkow, urodzony w 1922 roku, mieszkaniec Kaliningradu od 1947 roku

My wszyscy, partyzanci z Leningradu, jechaliśmy tym samym pociągiem. Większość członków partii wysłanych do regionu była sama, łącznie ze mną. [...] Byliśmy w pogodnym nastroju. Wypowiedzi dwóch osób, które towarzyszyły mi w podróży, szczególnie utkwiły w mojej pamięci. Jedna dziewczyna, nie pamiętam jej imienia, powiedziała: „Nie mogę pozbyć się wrażenia, że jedziemy w przeszłość”. Rzeczywiście większość z nas czuła, że niesiemy ze sobą zaawansowaną radziecką kulturę i lepszy styl życia. Europa wydawała się nam zacofanym i wrogim obszarem, na którym panuje kapitalizm. Perspektywa sprowadzenia kultury radzieckiej do Prus Wschodnich była bardzo atrakcyjna. Jednocześnie prawie nic nie wiedzieliśmy o tym miejscu. Młody oficer, który z nami podróżował, powiedział: „rosyjski żołnierz, przyjeżdżając do Europy, nie zauważy, że nie ma go w domu”. Nie traktowaliśmy nowo nabytego obwodu kaliningradzkiego jako cudzą ziemię, ale miejsce, które przyjechaliśmy opanować. Byliśmy pełni optymizmu i żadne zadanie nie wydawało się nam zbyt trudne do wykonania.

Walentyna Korabelnikowa, urodzona w 1935 roku, mieszkanka obwodu kaliningradzkiego od 1946 roku

Mam tylko mgliste wspomnienia samej przeprowadzki — nic szczególnego się nie wydarzyło — ale pamiętam incydent na stacji kolejowej. Siedziałam na walizce (wtedy wszyscy mieli jedną lub dwie torby, rzeczy najbardziej potrzebne), a ktoś podszedł do mnie i powiedział: „Dziewczynko, siedzisz na mojej walizce. Wstawaj”. Wstałam, a on wziął walizkę i wyszedł. W ten sposób cała rodzina straciła wszystkie swoje rzeczy.

[...] Widziałam Niemców, prawdziwych, żywych Niemców... Rozumiesz..., była wojna i mówiono nam, że Niemcy są źli, że „nie są ludźmi”. [...] Co za szok — okazali się tacy sami jak my.

Elbrus Bielajew, urodzony w 1926 roku, mieszkaniec obwodu kaliningradzkiego od 1947 roku

When I arrived here, I saw a professor of botany at the University of Konigsberg, who was walking around the Botanical Garden, wiping away tears, saying goodbye. He said: “I have given my whole life to this garden. This is one of the best gardens in the world.” It was true. The garden was very well maintained and beautiful. There were unique trees from all over the world. Our people did not appreciate this treasure. (...) So the man who had looked after the garden was gone, and with him the care the garden needed. In short, all cultural and natural values began to die.

Źródło: Meduza, «Зашла немецкая семья, просили хлеба» 70 лет назад Кенигсберг стал Калининградом: воспоминания переселенцев, https://bit.ly/3EA2FYq, ostatnia wizyta 27.12.21

Fragment tajnego rozkazu Ministra Spraw Wewnętrznych ZSRR

Szef MSW Obwodu Kaliningradzkiego gen. dyw. Demin ma przesiedlić 30 tys. Niemców z Obwodu Kaliningradzkiego do sowieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech: 10 tys. w październiku 1947 r. i 20 tys. w listopadzie 1947 r.

Jako pierwsi zostaną przesiedleni Niemcy mieszkający w mieście Bałtyjsk i w pobliżu wybrzeża Morza Bałtyckiego. Z innych regionów obwodu: rodziny niemieckie niezdolne do pracy i niezatrudnione w zawodach przydatnych społecznie, niemieckie dzieci w sierocińcach i osoby starsze mieszkające w domach dla niepełnosprawnych.

Przesiedleni Niemcy mogą zabrać ze sobą majątek osobisty do 300 kg na rodzinę; nie mogą zabierać przedmiotów i kosztowności, których wywóz jest zakazany przez przepisy celne.

Źródło: Yuri V. Kostyashov (2002), East Prussia through the eyes of Soviet immigrants: The first years of the Kaliningrad region in memoirs and documents. St Petersburg: Belvedere, s. 272.

Zmiany nazw ulic w Kaliningradzie

Źródło: Klgd.ru, Топонимия Калининграда, https://bit.ly/3HiCIyf, ostatnia wizyta 27.12.21

Polskie tłumaczenie/ transliteracja

Załącznik VI: Grupa 4 - Lwów → Lviv

Fragment z dziennika mieszkanki Lwowa Almy Heczko, 18 maja 1945 roku

Jutro wyjeżdżamy. To nasz ostatni wieczór we Lwowie. Piszę w jadalni. Zbliża się burza, słyszę daleki grzmot. Na nasz ostatni spacer poszliśmy do Wysokiego Zamku. Tam jest tak zielono, kwitną kasztany. Bardzo kocham to miejsce, chodziłam tam prawie codziennie. Dziś patrzyłam na Wysoki Zamek po raz ostatni, już nigdy nie będę mogła tu wrócić. Na dworze pada deszcz i wieje, widać błyskawice. Wszyscy śpią, a ja opisuję każdy drobiazg. Mieszkam tu od 24 lat. Urodziłam się w pokoju, w którym teraz śpi moja córka. A jutro muszę się stąd wyprowadzić. Jesteśmy wyrzucani z naszej ojczyzny.

Źródło: Centrum historii miejskiej we Lwowie, The lost home: post-war forced relocations, https://bit.ly/3mvYA1p, ostatnia wizyta 27.12.21

Języki mieszkańców Lwowa

Źródło: R.M. Lozinskiy (2005), Ethnic composition of the population of Lviv (in the context of social development of Galicia), s. 358.

Skład narodowościowy mieszkańców Lwowa w okresie od 1900 do 1989

Źródło: G. Bodnar (2010), National Relations In Lviv In The 1950s And 1970s Through The Eyes Of Rural Migrants. s. 314.

Wywiad z V.H., którego rodzina zamieszkała we Lwowie w 1945 roku

Pod koniec wojny mój ojciec służył na I Froncie Ukraińskim. Jego oddział przeszedł przez Białoruś i Polskę. Podobno we Lwowie było dużo wolnych mieszkań. [...] Zatrzymali się w miejscu, gdzie mieszkali jacyś znajomi. Ojciec znalazł ogłoszenie „Drewno na sprzedaż”, przyczepione na słupku na drodze przy Rohatce. To był kod: to nie drewno było na sprzedaż, ale mieszkanie. [...] Polak był jednym z tych, którzy nie zdążyli wyjechać w 1945 roku. Rodzina, która żyła w tym mieszkaniu, wyjeżdżała, więc chciał zarobić choć trochę pieniędzy. Było tam ładne żelazne łóżko. [...] I ten piec – zielony, jasny. W ten sposób tam zamieszkaliśmy.

Źródło: Centrum historii miejskiej we Lwowie, New Lviv residents and their city, https://bit.ly/312BVSJ, ostatnia wizyta 27.12.21