Dom Pawłowa i młyn Gerhardów jako przypomnienie niszczących skutków II wojny światowej

Abstrakt: Ideą tej lekcji jest pokazanie destrukcyjnych skutków każdej wojny na przykładzie miejsc pamięci. Każde straty materialne pociągają za sobą jeszcze większe – i mające większe znaczenie – straty ludzkie. Uczniowie mogą omówić istotę bohaterstwa na przykładzie trwającej prawie dwa miesiące obrony Domu Pawłowa i młynu Gerharda w Wołgogradzie w Rosji. Bitwa o Stalingrad, która była jedną z najbardziej krwawych i brutalnych bitew w historii ludzkości, stała się jednym z kluczowych wydarzeń II wojny światowej (oraz Wielkiej Wojny Ojczyźnianej – rosyjskiej nazwy tego konfliktu zbrojnego). Dom Pawłowa i młyn Gerhardów, których broniono w trakcie bitwy o Stalingrad, stały się jej symbolami. W trakcie bitwy wydano rozkaz nr 227: „Ani kroku wstecz!”, który zyskał sprzeczne oceny oraz miał straszne konsekwencje. Analiza tej samej bitwy z punktu widzenia państwa, żołnierzy oraz oficerów jest ważną lekcją do zrozumienia wydarzeń II wojny światowej z wielu różnych perspektyw.

Pytania kluczowe: Czy państwo ma prawo zmusić do fizycznego i ludzkiego poświęcenia na szeroką skalę? Kto powinien dokonywać takich decyzji – władze czy obywatele?

Efekty kształcenia

Uczniowie:

• dowiedzą się o znaczeniu bitwy o Stalingrad i jej miejscu w historii II wojny światowej;
• przeanalizują zawartość rozkazu nr 227 „Ani kroku wstecz!” i jego skutki;
• porównają dwa sposoby na zachowanie miejsc pamięci;
• rozwiną swoje krytyczne myślenie i empatię dzięki lekturze źródeł pisanych przez świadków historii;
• zastanowią się nad prawami człowieka i rolą obywateli w trakcie wojny i w trakcie pokoju.

Zalecenia pedagogiczne

Lekcję tę można przeprowadzić zarówno odwiedzając, jak i nie odwiedzając miejsc pamięci.

Jeśli wizyta (z przewodnikiem/czką lub bez) jest możliwa, zakładamy, że uczniowie dowiedzą się, że Stalingrad był dla Niemców pierwszym krokiem dostępu do strategicznych zapasów paliwa w Związku Radzieckim. Dodatkowo geograficzne ulokowanie współczesnego Wołgogradu pokaże, że rzeka Wołga była naturalną granicą, która pomogła armii radzieckiej utrzymać miasto i nie pozwoliła Niemcom przejść dalej na wschód.

Jeśli odbycie wizyty do miasta i miejsc pamięci nie jest możliwe, informacje powyżej mogą zostać omówione za pomocą map historycznych. Większość podręczników do historii zawiera wystarczającą ilość ogólnych informacji o bitwie stalingradzkiej, by móc omówić te zagadnienia.

Ćwiczenia

Jako formę przygotowania się do zajęć przed lekcją uczniowie dostają prospekt krótko opisujący bitwę o Stalingrad i jej znaczenie dla dalszego przebiegu II wojny światowej (patrz – załącznik I).

Etap 1: Obserwacja miejsca pamięci i porównanie. 20 minut
Podczas krótkiej sesji uczniowie dyskutują na temat wyników ich prac domowych z przewodnikiem/czką lub nauczycielem/lką. Następnie lekcja rozpoczyna się analizą miejsc pamięci, poznaniem ich historii i porównaniem starych zdjęć (zamieszczonych poniżej) z ich obecnym wyglądem.

Dom Pawłowa to czteropiętrowy budynek mieszkalny – w trakcie bitwy o Stalingrad zamieniony na twierdzę nie do zdobycia, którą grupa żołnierzy radzieckich zdołała utrzymywać przez 58 dni. Dom znany jest pod nazwą Domu Pawłowa od nazwiska dowodzącego grupą starszego porucznika Jakowa Pawłowa. Generał Wasilij Czujkow tak napisał w swoich wspomnieniach: „Ta mała grupa broniąca jednego domu zabiła więcej żołnierzy wroga niż naziści stracili w czasie zdobycia Paryża.”

Młyn Gerharda znajduje się bezpośrednio naprzeciwko Domu Pawłowa w centrum Wołgogradu. Podczas bitwy pod Stalingradem młyn Gerharda stał się ostateczną granicą, na której Armia Czerwona powstrzymywała wojska niemieckiego feldmarszałka Friedricha Paulusa na podejściu do Wołgi. Zacięte walki o młyn trwały przez kilka miesięcy: był on wielokrotnie bombardowany i wysadzany, ale armii niemieckiej nie udało się go ani zdobyć, ani obejść. Budynek był na wpół otoczony przez 58 dni, przez co doznał licznych trafień bombami lotniczymi i pociskami. Te zniszczenia widać do dziś – dosłownie każdy metr kwadratowy ścian zewnętrznych został trafiony przez pociski, kule i odłamki, a żelbetowe belki na dachu zostały połamane przez uderzenia bomb lotniczych.

Uczniowie analizują zdjęcia i/lub miejsca pamięci samodzielnie i pracują w małych grupach przy wypełnianiu kart pracy (patrz – załącznik II).

Etap 2: Rozkaz nr 227 i przesłanki do jego publikacji. 25 minut
W tym etapie uczniowie zostają podzieleni na grupy, w których czytają treść rozkazu nr 227 „Ani kroku wstecz!” (patrz – załącznik III). Po lekturze uczniowie w swoich grupach dzielą się przypuszczeniami o powodach, dla których Józef Stalin wydał ten rozkaz oraz o tym, jakie mógł on mieć konsekwencje. Po pracy grupowej wszystkie grupy dyskutują o swoich przypuszczeniach z nauczycielem/lką i z klasą. Hipotezy te powinny zostać zapisane na tablicy tak, aby każda osoba mogła je zobaczyć. Będzie to potrzebne do realizacji następnego etapu, w którym to uczniowie czytają źródła historyczne i mogą w nich sprawdzić, czy ich założenia się sprawdziły.

Etap 3: Analiza źródeł historycznych. 25 minut
Uczniowie samodzielnie czytają i porównują poglądy autorów – radzieckich oficerów i żołnierzy – na rozkaz nr 227 (patrz – załącznik IV). W czasie lektury powinni myśleć o następujących pytaniach:

1. Jakie wnioski i refleksje mieli świadkowie tego rozkazu i dlaczego?
2. Czy między świadkami były jakieś różnice?
3. Jakie konsekwencje miał ten rozkaz dla żołnierzy?
4. Porównaj swoje odpowiedzi do pytań 1-3 z wynikami twojej własnej pracy z rozkazem nr 227 Stalina.

Etap 4: Dyskusja podsumowująca. 20 minut
Na końcu nauczyciel/lka rozpoczyna dyskusję refleksyjną. Klasa powinna zastanowić się nad dwoma najważniejszymi problemami:

1. Co mogło zmusić ludzi i żołnierzy do tak desperackiego poświęcenia i bronienia miasta?
2. Czy państwo ma prawo do wydania rozkazów takich jak rozkaz nr 227?

W trakcie dyskusji należy wziąć pod uwagę takie czynniki jak: ustrój totalitarny, czas wojny, dezercje, rola regionu oraz niebezpieczeństwo zdobycia go przez oddziały nazistów. Jeśli czas na to pozwoli, można przeprowadzić krótką dyskusję na temat ról władz i obywateli w czasie zarówno wojny, jak i pokoju.

Nauczyciel/lka powinien/na podsumować jako główny wniosek, że to zwyczajni ludzie stają się ofiarami wojny, a zwycięstwo osiąga się ich kosztem. Na takie poświęcenia może skazać ludzi nie tylko wróg, ale także samo kierownictwo kraju. Na przykład podczas II wojny światowej Stalin i radzieccy urzędnicy nie zawsze w swoich działaniach brali pod uwagę interesy własnych obywateli, a zamiast tego podejmowali decyzje, których konsekwencje można nazwać okrutnymi i lekceważącymi ludzkie życie. Czy istnieje moralne uzasadnienie dla takich decyzji? Na to pytanie każdy odpowiada sobie w różny sposób, kierując się własnym światopoglądem.

Słowniczek pojęć

Oddziały barierowe (oddziały zaporowe, oddziały przeciwodwrotowe) – jednostki wojskowe położone w tylnej lub przedniej linii armii (za głównymi siłami), których zadaniem jest utrzymywanie wojskowej dyscypliny, powstrzymywanie żołnierzy przed dezercją z pola bitwy, chwytanie szpiegów, sabotażystów i dezerterów oraz zawracanie oddziałów, które uciekły z pola bitwy lub które nie nadążają za swoimi jednostkami.

NKWD (ros. Наро́дный комиссариа́т вну́тренних дел, czyt. „Narodnyj komissariat wnutriennich dieł”) – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych. Powstał w 1917 roku i początkowo do jego zadań należało przeprowadzanie zwykłych policyjnych zadań oraz nadzorowanie więzień i obozów pracy w ZSRR. NKWD było odpowiedzialne za masowe egzekucje na obywatelach, dokonywanych bez wyroków sądowych. Nadzorowało system gułagów – sieci obozów pracy.

Komisarz – pozycja lub tytuł osoby obdarzonej władzą lub członka komisji. Tutaj: członek NKWD lub szeroko pojęty urzędnik państwowy.

Luftwaffe – niemieckie siły powietrzne, część niemieckiego wojska.

Dochodiaga – określenie powstałe w slangu łagrowym, oznaczało więźnia łagru, bliskiego śmierci z wyczerpania fizycznego i psychicznego.

Ustrój totalitarny – rodzaj ustroju państwowego charakteryzującego się absolutną kontrolą państwa nad wszystkimi aspektami życia publicznego i prywatnego.

Załącznik I – Zadanie domowe dla uczniów

Przeczytaj poniższy krótki tekst o historii bitwy stalingradzkiej. W trakcie lektury podkreśl zdania zawierające informacje o:

• strategicznym znaczeniu regionu Stalingradu dla obu stron konfliktu;
• wyniku bitwy;
• stratach poniesione w trakcie walk;
• ocenie bitwy w porównaniu do innych bitew historycznych.

Bitwa stalingradzka (23 sierpnia 1942 roku – 2 lutego 1943 roku) była główną bitwą na froncie wschodnim w trakcie II wojny światowej, w czasie której nazistowskie Niemcy i ich sojusznicy nieskutecznie walczyli z ZSRR o zajęcie i kontrolę miasta Stalingradu (obecnie Wołgograd) w południowej Rosji. Bitwa charakteryzowała się zaciętą walką w zwarciu i bezpośrednimi atakami na ludność cywilną w nalotach. Stała się uosobieniem działań wojennych w przestrzeni miejskiej. Bitwa o Stalingrad była najbardziej śmiertelną z bitew w trakcie II wojny światowej i dalej pozostaje jedną z najbardziej krwawych w historii – liczbę ofiar szacuje się na około 2 miliony. Obecnie bitwa ta powszechnie jest uważana za moment przełomowy w europejskim teatrze wojennym, ponieważ zmusiła ona Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht) do wycofania wojsk z innych okupowanych przez nie części Europy, żeby uzupełnić niemieckie straty na froncie wschodnim. Zwycięstwo w Stalingradzie podnosiło morale Armii Czerwonej i zmieniło równowagę sił na korzyść Sowietów.

Stalingrad był strategicznie ważny dla obu stron konfliktu jako główny ośrodek przemysłowy na rzece Wołdze. Ktokolwiek kontrolowałby miasto, miałby dostęp do kaukaskich złóż ropy oraz nadzór nad Wołgą. Nazistowskie Niemcy, już wtedy mające coraz mniejsze zasoby paliwa, skupiły się na penetracji w głąb ziem radzieckich, by za wszelką cenę przejąć złoża ropy. Naziści rozpoczęli ofensywę 4 sierpnia, wykorzystując do tego 6. Armię i część 4. Armii Pancernej. Atak został wsparty intensywnymi bombardowaniami przez Luftwaffe, które doprowadziły do zniszczenia znacznej części miasta. Bitwa zmieniła się w walkę na ulicach miasta – obie strony przez cały czas przysyłały posiłki do Stalingradu.

Armia Czerwona rozpoczęła 19 listopada operację Uran. Flanki państw Osi zostały zajęte, a niemiecka 6. Armia została odcięta i otoczona na obszarze Stalingradu. Adolf Hitler był zdeterminowany utrzymać miasto za wszelką cenę i zabronił 6. Armii podjęcia próby ucieczki. Zamiast tego próbowano zapewnić zaopatrzenie drogą powietrzną oraz przełamać bycie okrążonym od zewnątrz. Sowietom udało się jednak odciąć Niemców od możliwości dostarczania zasobów samolotami, co sprawiło, że wojska nazistowskie zaczęły osiągać granice swoich możliwości. Mimo tych utrudnień wojska niemieckie dalej próbowały kontynuować natarcie – ciężkie walki trwały przez następne dwa miesiące. 2 lutego 1943 roku niemiecka 6. Armia – po tym, jak wyczerpała całą swoją amunicję i zapasy żywności – ostatecznie skapitulowała, stając się pierwszą z armii Hitlera, która poddała się w trakcie II wojny światowej po pięciu miesiącach, tygodniu i trzech dniach walk.

Straty Niemiec i ich sojuszników wyniosły w sumie ponad 800 tysięcy ofiar (zabitych, zranionych lub pojmanych). Całkowite straty Związku Radzieckiego – zgodnie z różnymi źródłami – wyniosły ponad 1 milion ofiar.

Źródło: Adaptacja artykułu „Battle of Stalingrad” [„Bitwa pod Stalingradem”], Wikipedia, dostęp: 03.07.2022.

Załącznik II – Karta pracy do obserwacji dla uczniów

Załącznik III – Rozkaz nr 227

Przeczytaj treść rozkazu nr 277. Został on wydany 28 lipca 1942 roku przez Józefa Stalina pełniącego funkcję Ludowego Komisarza Obrony. Rozkaz ten znany jest jako „Ani kroku wstecz!”. W grupach przedyskutujcie, jakie powody mógł mieć Stalin, by wydać taki rozkaz i jakie skutki mógł mieć dokument. Zróbcie notatki – będą one wykorzystane w późniejszej dyskusji w klasie.

Fragment rozkazu Ludowego Komisarza Obrony ZSRR nr 227

„Wróg rzuca nowe siły na front bez względu na ogromne starty i przenika w głąb Związku Radzieckiego, zajmując nowe terytoria, niszcząc nasze miasta i wsie, gwałcąc, plądrując i zabijając radzieckich obywateli. Najeźdźcy niemieccy kierują się w stronę Stalingradu, do rzeki Wołgi i chcą za wszelką cenę uwięzić [rzekę] Kubań i Północny Kaukaz z jego złożami ropy i zboża. (…) Część wojsk radzieckich z południowego frontu, podążając za panikarzami, opuściła wiele miast bez stawiania oporu i bez rozkazów z Moskwy, pokrywając swoje sztandary hańbą. Mieszkańcy naszego państwa, którzy kochają i szanują Armię Czerwoną, zaczynają zniechęcać się i tracić wiarę w Armię Czerwoną i wielu z nich przeklina Armię Czerwoną za zostawienie naszych obywateli pod jarzmem niemieckich najeźdźców i jej samej uciekającej na wschód.

Niektórzy ludzie na froncie uspokajają siebie, że jesteśmy w stanie dalej cofać się na wschód, jako że mamy ogromne terytorium, mnóstwo ziemi, wielką populację i że zawsze będzie dla nas wystarczająca ilość chleba. Chcą usprawiedliwić swój strach na froncie. Takie mówienie jest jednak fałszywe, pomocne tylko dla naszych wrogów. Każdy dowódca, każdy żołnierz Armii Czerwonej i każdy komisarz polityczny powinien zrozumieć, że nasze zasoby nie są nieskończone. Ziemie państwa radzieckiego nie są pustynią, lecz są stworzone z ludzi – robotników, rolników, naszych ojców, matek, żon, braci, dzieci. (…) Straciliśmy ponad 70 milionów ludzi, więcej niż 800 milionów kilogramów chleba rocznie i więcej niż 10 milionów ton metalu rocznie. Teraz wcale nie mamy przewagi nad Niemcami w zasobach ludzkich, w zasobach chleba. Prowadzi to do wniosku, że koniec z wycofywaniem się. Ani kroku wstecz! To powinno być teraz naszym głównym hasłem.

Zgodnie z tym Rozkazem, wojskowe rady frontowe i dowódcy frontów powinny (…):

a) na każdym froncie stworzyć między jednym z trzema (w zależności od sytuacji) karne bataliony (po 800 ludzi), do których zostaną wysłani dowódcy i generałowie, i odpowiedni komisarze wszystkich sił zbrojnych, którzy są winni złamania dyscypliny z powodu tchórzostwa lub oszołomstwa i zostaną wysłani do o wiele trudniejszych sektorów frontu, żeby mogli uzyskać szansę na odkupienie krwią swoich win przeciwko Ojczyźnie. (…)

b) stworzyć w granicach każdej armii od trzech do pięciu dobrze uzbrojonych oddziałów zaporowych (do 200 ludzi w każdym) i postawić je bezpośrednio za chwiejnymi oddziałami, i wymagać od nich w przypadku paniki oraz rozproszonego wycofywania się elementów dywizji natychmiastowego rozstrzelania panikarzy i tchórzy, i w ten sposób pomóc szczerym żołnierzom w dywizjach wypełniać ich obowiązki wobec Ojczyzny. (…)

c) przekazać całą pomoc i wsparcie oddziałom obronnym Armii w ich działalności wzmacniania porządku i dyscypliny w jednostkach. Ludowy Komisarz Obrony
Józef Stalin
Źródło: Stalin, J. (1942), „Order No. 227” [„Rozkaz Ludowego Komisarza Obrony ZSRR nr 227”, 28 lipca, dostęp 18.01.2023.

Załącznik IV – Źródła historyczne o rozkazie nr 227

Pobierz przewodnik