Lekcje z obozów: jak uczyć się o łamaniu podstawowych praw człowieka w trakcie wizyty na terenie byłego obozu koncentracyjnego lub obozu zagłady?

Abstrakt: Zaproponowane ćwiczenia są refleksją na temat ludzkiego zachowania wobec innych, pogwałcenia podstawowych praw człowieka, takich jak prawo do życia, wolności (wolności słowa, sumienia, religii), szacunku, zakazu stosowania tortur. Uczniowie przenalizują sposób, w jaki osoby naruszające prawa człowieka przechodzą od używania przemocy werbalnej do eksterminacji, wykorzystując do tego przykład Holokaustu. Istotnym elementem tych zajęć będzie wizyta w miejscu pamięci: byłym nazistowskim obozie koncentracyjnym lub zagłady, takim jak Kulmhof, Treblinka, Auschwitz-Birkenau, Sachsenhausen, Bergen-Belsen czy Gross-Rosen. Uczniowie nie tylko poznają historię tworzenia sieci obozów koncentracyjnych, lecz również dowiedzą się o sposobie zachowania i możliwych reakcjach emocjonalnych w trakcie wizyty w obozie. Po wizycie, w trakcie zajęć będą mieć okazję do porozmawiania o swoich emocjach i myślach oraz dowiedzą się o tak zwanej „Piramidzie nienawiści” wobec różnych narodowości, grup etnicznych i mniejszościowych, zgodnie z opisem Allporta.¹ Uczniowie będą mogli przemyśleć, w jaki sposób można zapobiegać przemocy, naruszeniom praw człowieka i wartości demokratycznych.

Pytanie kluczowe: Jak przejawiały się ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości podczas II wojny światowej i jak możemy im zapobiegać w przyszłości?

¹ Gordon Allport był amerykańskim psychologiem, związanym naukowo z Uniwersytetem Harvarda. W swoich badaniach zauważył, że zbrodnie popełniane na świecie, takie jak eksterminacja Żydów w czasie II wojny światowej, były poprzedzone mową nienawiści, wykluczeniem i dyskryminacją wobec niektórych grup/warstw społecznych, co zostało zilustrowane „Piramidą nienawiści”. Piramida ta ma 5 poziomów: mowa nienawiści, unikanie, dyskryminacja, akty przemocy fizycznej, eksterminacja. Diagram ten wyjaśniony został w materiałach poniżej; patrz również: Allport, G. (1954). The Nature of Prejudice [Natura uprzedzenia], Addison-Wesley: Cambridge.

Efekty kształcenia

Uczniowie:

• dowiedzą się o wartości praw człowieka i jego godności przez poznanie historii obozów koncentracyjnych i warunków, w jakich żyli więźniowie i więźniarki;
• dowiedzą się o historiach ocalonych i rozwiną empatię oraz dowiedzą się, jakie uczucia mogą towarzyszyć wizycie w miejscu upamiętnienia;
• rozwiną postawę szacunku dla praw człowieka i nabiorą odpowiedzialności w podejmowaniu decyzji, które mogą wpłynąć na losy innych ludzi;
• rozwiną umiejętności pracy w grupie i wyciągną wnioski z historycznych świadectw i źródeł;
• poznają i zrozumieją proces naruszania wartości demokratycznych za pomocą pokazania, że antysemityzm i ksenofobia prowadzą do wykluczenia, dyskryminacji i ludobójstwa;
• zrozumieją rolę propagandy przed i po wojnie;
• podejmą refleksję o demokracji i prawie dzięki zidentyfikowaniu warunków, w których te wartości są zagrożone oraz zastanowią się nad własną rolą i obowiązkami w tym procesie oraz ich własnym potencjałem do wpływania na innych.

Zalecenia pedagogiczne

Nauczyciel/lka powinien/na być zaznajomiony/na z miejscem, które odwiedzi z uczniami. Jeśli nauczyciel/lka nie był/a wcześniej w tym konkretnym obozie, powinien/na odwiedzić podobne miejsce bliżej siebie jako sposób przygotowania się do lekcji. Nauka o Holokauście powinna zostać zaadaptowana do wieku i poziomu dojrzałości uczniów i uczennic. Nauczyciel/lka zna swoich uczniów i uczennice najlepiej i powinien/na porozmawiać z przewodnikiem przed wizytą.

Przygotowanie do wizyty wymaga nie tylko dobrej znajomości historii danego miejsca, ale również przygotowania emocjonalnego i wskazówek, jak należy się zachować w takim miejscu. Wizyta w miejscu pamięci nie jest wycieczką takiego rodzaju, jak wyjście w góry – byłoby najlepiej, jeśli cała wizyta byłaby poświęcona celowi, a nie była jedną z części wycieczki szkolnej.

Należy porozmawiać z uczniami i uczennicami po wizycie i zastanowić się nad nią wspólnie. Holokaust powinien być ostrzeżeniem i przykładem tego, jak naruszenia praw człowieka, zasad demokracji oraz ksenofobia mogą doprowadzić do eksterminacji i ludobójstwa.

Ćwiczenia przygotowujące

Każdy/a uczeń/uczennica w ramach przygotowania się do zajęć powinien/na obejrzeć jedno ze świadectw ocalałych z Holokaustu (źródła – patrz niżej).

Przed obejrzeniem uczeń/uczennica zapisuje swoje odpowiedzi na następujące pytania:

1. Co spodziewasz się usłyszeć?
2. Jakich uczuć spodziewasz się doświadczyć w trakcie oglądania?

Po obejrzeniu filmu uczeń/uczennica powinien/na spisać swoje myśli i uczucia; poniższe pytania mogą zostać wykorzystane jako pomocnicze.

1. Co czułeś/aś w trakcie oglądania? Czy doświadczyłeś/aś jakichś nowych emocji?
2. Co zrobiło na tobie największe wrażenie? Dlaczego?
3. Co zapamiętałeś/aś najbardziej?

Gdyby uczniowie mieli trudności w dostępie do materiałów, w załączniku I znajduje się transkrypcja historii Lydii Tischler.

Etap 1: Wprowadzenie. 15 minut
Nauczyciel/lka rozpoczyna zajęcia od zarysu historii obozów koncentracyjnych i obozów zagłady w Trzeciej Rzeszy, wykorzystując do pomocy poniższe grafiki. Pokazanie osi czasu jest istotne, by uczniowie zobaczyli, że cały mechanizm nie rozpoczął się wraz z wybuchem wojny czy w 1940 roku w Auschwitz. System identyfikacyjny więźniów również pokazuje, że więźniowie nie należeli do jednej narodowości lub grupy mniejszościowej, jak np. religijna.

Nauczyciel/lka powinien/na przedstawić uczniom i uczennicom mapy oraz je skomentować, pokazując na nich etapy tworzenia całego systemu obozów (16 obozów i 900 podobozów).

Etap 2: Mapa emocji. 20 minut
Po zarysowaniu historii nauczyciel/lka dzieli uczniów i uczennice na małe grupy. Ich zadaniem jest stworzenie własnych map emocji, bazujących na odczuciach, jakie czuli/ły w trakcie lektury/oglądania wywiadów z świadkami. Później porównują swoje mapy z emocjami, jakie przeżyją po powrocie z wizyty w obozie. Pomocą może być koło emocji Roberta Plutchnika (patrz poniżej).

Porównajcie w klasie mapy emocji każdej z grup. Niech jedna z osób w grupie będzie odpowiedzialna za przedstawienie wniosków, do jakich doszła cała grupa. Nauczyciel/lka zaznacza konkretne emocje na kole emocji Plutchnika.

Etap 3: Przygotowanie emocjonalne. 10 minut
Ten etap jest bardzo ważny i nie można go pominąć. Jest całkiem prawdopodobne, że będzie to pierwszy raz, gdy uczniowie odwiedzą obóz koncentracyjny/zagłady, dlatego konieczna jest rozmowa o odpowiednim zachowaniu.

Nauczyciel/lka musi porozmawiać z uczniami i uczennicami o emocjach. Mają prawo do odczuwania emocji i wyrażania ich płaczem czy gniewem. Powinni/ny móc opuścić wystawę w dowolnym momencie, np. gdy nie chcą czegoś zobaczyć. W trakcie wizyty uczniowie powinni wiedzieć, że mogą podejść do nauczyciela/lki w każdym momencie, porozmawiać z nim/nią, opowiedzieć o swoich uczuciach i obserwacjach.

Nauczcyiel/lka powinien/na przypomnieć uczniom i uczennicom, że nie jest to wycieczka o charakterze integracyjnym, lecz wizyta w miejscu pamięci, muzeum lub na cmentarzu.

Ćwiczenia podczas wizyty

Nauczyciel/lka nie powinien/na być za bardzo aktywny/a w trakcie wizyty. Czasem konieczne jest to, żeby grupie towarzyszył oficjalny przewodnik, który opowie historię odwiedzanego miejsca, pokaże wystawy czy zada uczniom i uczennicom pytania. Nie powinno się zadawać uczniom i uczennicom żadnych konkretnych zadań, by zamiast tego mogli/ły się skoncentrować jak najlepiej na miejscu pamięci, swoich emocjach i refleksjach, a nie na mechanicznym wykonywaniu czynności.

Pod koniec wizyty nauczyciel/lka powinien/na przez ok. 2-3 minuty porozmawiać z uczniami i uczennicami o podsumowaniu i ich uczuciach. Jeśli mają jakieś pytania dotyczące miejsca upamiętnienia lub chcą wiedzieć coś więcej, nauczyciel/lka powinien/na dać im przestrzeń i okazję do zadania pytania związanego z wizytą.

Ćwiczenia w trakcie refleksji

Etap 1: Dyskusja refleksyjna (obligatoryjne). 45 minut
Zorganizowanie całej lekcji po wizycie jest konieczne, aby przepracować to, co uczniowie zobaczyli i odczuli. Na początku nauczyciel/lka prowadzi rozmowę wprowadzającą w emocje odczuwane przez uczniów oraz pyta ich, czy rozmawiali z kimś o wizycie w obozie, np. z rodzicem, rodzeństwem, przyjaciółmi. Następnie nauczyciel/lka powraca do pytań zadanych w zadaniu domowym:

1. Co czułeś/aś? Czy doświadczyłeś/aś jakichś nowych emocji?
2. Co zrobiło na tobie największe wrażenie? Dlaczego?
3. Co zapamiętałeś/aś najlepiej?

Nauczyciel/lka może użyć jako metody otwartej dyskusji (1) lub wykorzystać narzędzia internetowe (2).

1. Uczniowie łączą się w pary i dzielą się swoimi odpowiedziami na pytania. Następnie – zgodnie z metodą śnieżnej kuli – pary łączą się w czwórki i dzielą się opiniami. Potem dwie następne grupy łączą się tak, by z czwórek powstały ósemki. Na końcu jedna osoba z każdej grupy prezentuje to, co wydarzyło się w jej grupach i jakie były odpowiedzi i emocje.
2. Drugą propozycją jest wykorzystanie aplikacji Mentimeter. Pozwala ona na zebranie od wszystkich anonimowych odpowiedzi. Daje to uczniom i uczennicom poczucie bezpieczeństwa – mogą oni/one oddać dowolna odpowiedź bez presji i strachu. Na końcu nauczyciel/lka może pokazać wszystkie odpowiedzi i je skomentować.

Niezależnie od wybranej formy podsumowania nauczyciel/lka powinien/na odnieść się do map emocji powstałych przed wizytą. Uczniowie wspólnie mogą porównać zmiany i przedyskutować, czy po wizycie się coś zmieniło i dlaczego.

Etap 2: Piramida nienawiści (opcjonalne). 45 minut
Wizyta w miejscu pamięci to nie tylko nauka o tym miejscu i historii, ale powinna mieć również uniwersalny przekaz, pokazujący mechanizmy, które prowadzą do zagłady. Dlatego ważnym aspektem po wizycie jest pokazanie uczniom i uczennicom, jak może działać taki proces. Posługując się „Piramidą nienawiści” Gordona Allporta, nauczyciel/lka wyjaśnia, że to, co uczniowie zobaczyli i o czym się dowiedzieli, nie pojawiło się nagle, ale że był to długi proces.

Na początku lekcji nauczyciel może zapytać: Dlaczego w Rwandzie, Jugosławii i na Ukrainie doszło do ludobójstwa i masowych mordów nawet po doświadczeniu Holokaustu? Jak mogło do tego dojść?

Nauczyciel/lka prezentuje piramidę Allporta na przykładzie Holokaustu i wyjaśnia drogę od mowy nienawiści do eksterminacji. Krótki film animowany (4 min) stworzony przez Confronting Memories może być wykorzystany do wyjaśnienia piramidy. Po przedyskutowaniu tego mechanizmu uczniowie powinni zastanowić się, czy mogą znaleźć współcześnie podobne sytuacje i grupy, do których można zastosować ten schemat. Wykorzystajcie następujące pytania do wsparcia dyskusji:

Łatwiejsze pytania:

• Czy znasz jakieś inne przykłady, do których można zastosować piramidę Allporta?
• Czy znasz jakąś grupę, która spotyka się z negatywnymi komentarzami, unikaniem lub atakami fizycznymi?
• Jak ludzie samodzielnie mogą zareagować i przeciwstawiać się takim mechanizmom?
• Co można/powinno się zrobić?
• Czy opór jednej osoby ma sens?

Trudniejsze pytania:

• Czy wiedza o prześladowaniu Żydów i ich biznesów powinna być dalej przekazywana i rozpowszechniana?
• Czy znasz jakieś przykłady negowania istnienia Holokaustu?
• Jakie były postawy światowych społeczności, które były świadkami eksterminacji Żydów?
• Czy te pytania można zastosować jedynie do Żydów? Czy nie byliśmy/jesteśmy świadkami prześladowania, tragedii innych narodów, grup etnicznych czy mniejszościowych?

Homework exercise

Po wizycie: Wykorzystując informacje z mowy Mariana Turskiego (patrz poniżej) i twojej własnej wiedzy, napisz odpowiedź na około 200 słów na następujące pytanie: Jakie wnioski mogą wyciągnąć współcześni z doświadczenia Holokaustu?

Źródło: „Auschwitz, 75 years on: “Do not be indifferent”, says death camp survivor Marian Turski” [„Auschwitz, 75 lat później: "Nie bądźcie obojętni" – mówi ocalały z obozu śmierci Marian Turski”] YouTube France 24 English, dostęp: 12.07.2022.

Ewaluacja

Przed lekcją każdy/a uczeń/uczennica powinien/na obejrzeć jedną z relacji osób ocalałych z Holocaustu. Po obejrzeniu musi zapisać swoje refleksje i odczucia. Nauczyciel/lka może sprawdzić wszechstronność pracy domowej uczniów.

W trakcie lekcji i wizyty ocenianie nie jest rolą nauczyciela/lki. Może on/ona ocenić zaangażowanie uczniów podczas lekcji, ale musi pamiętać o potencjalnie nowym i przytłaczającym środowisku.

Nauczyciel/lka może ocenić krótkie wypracowanie na podstawie kryteriów formalnych, p.. siły argumentów. Pod względem merytorycznym, nauczyciel/lka może ocenić wpływ swojej lekcji i efekt, jaki wywarła ona na uczniów i uczennice.

Słowniczek pojęć

Mowa nienawiści – rozpowszechnianie negatywnych, szkodliwych stereotypów za pomocą krzywdzącego języka.

Unikanie – odczłowieczanie oraz izolowanie jednostek i grup społecznych.

Dyskryminacja – nierówne traktowanie zarówno przez jednostki, jak i instytucje państwowe.

Załącznik I – Historia Lydii Tischler

Przeczytaj historię Lydii i pomyśl o odpowiedzi na następujące pytania:

1. Co czułeś/aś w trakcie oglądania? Czy doświadczyłeś/aś jakichś nowych emocji?
2. Co zrobiło na tobie największe wrażenie? Dlaczego?
3. Co zapamiętałeś/aś najbardziej?

To jest zdjęcie mnie w pierwszej klasie szkoły. W tej klasie jest około 38 dzieci, z których przeżyło 6. Nazywam się Lydia Tischler. Mam 88 lat. Od wrześni‘ '42 do maj’ ‘45 byłam w różnych obozach koncentracyjnych.

Jakie było twoje doświadczenie Auschwitz?
Auschwitz to było piekło. Auschwitz to było naprawdę piekło. Byliśmy w przedostatnim transporcie do Auschwitz. W tym ostatnim transporcie byli wszyscy wybitni ludzie z Terezina, którzy poszli prosto do komory gazowej. Było nas około 50 osób w bydlęcym wagonie z wiadrem. To było wszystko. Przyjechaliśmy w środku nocy i w Auschwitz czuć było strach. Naprawdę czuć było strach. I musieliśmy przejść przez selekcję. Mengele, o którym być może słyszeliście, stał tam i patrzył na was, a następnie wysyłał was na lewo lub na prawo. Lewa strona to była strona do życia, a prawa to była strona do gazu. Ja wiedziałam, że nasza mama... bo ona nie poszła na lewo, tylko na prawo. Ale po wojnie miałam nadzieję, że może jest w jakimś obozie dla przesiedleńców. Wiesz, że nie umarła. Że jakimś cudem uciekła. Wpędzono nas do wielkiej hali i kazano się rozebrać. Potem ktoś przyszedł i ogolił nam wszystkie włosy. Potem zapędzono nas do innego pomieszczenia, gdzie siedzieliśmy na ławkach jak w teatrze. I wtedy już ludzie, którzy tam byli od jakiegoś czasu, powiedzieli nam: wiecie, pójdziecie do komory gazowej, i tak siedzieliśmy i muszę powiedzieć, że siedziałam i nie wiedziałam, czy to będzie woda, czy gaz. To była woda. Pamiętam, że jak przyszłam do Auschwitz, do pomieszczenia, w którym wszystko nam zabrali, była drewniana tablica ze wszystkimi narodowościami, które były w obozie. I na górze chyba nie było ani Anglików, ani Francuzów. A na dole byli Cyganie i Żydzi. I pamiętam, muszę to zapamiętać. Z jakiegoś powodu wydawało mi się ważne, gdzie nas umieszczają.

Jak radziłaś sobie z dnia na dzień?
Brałam każdy dzień jak leci. Pracowałam w ogrodach rynkowych. Czasami udawało nam się przemycić niektóre owoce. Na przykład ogórki, jeśli były ładnie wygięte, można było wsadzić w stanik i wnieść do obozu. I na szczęście nikt nie zdejmował nam ubrań, żeby zobaczyć, co mamy ukryte. Ziemniaki można było włożyć do pończochy. Pomidory nie były bezpieczne, bo mogły się zgnieść i koniec. Paradoksalnie w Terezinie zapoznałam się z życiem kulturalnym. Wie pan, wszyscy znani aktorzy, muzycy, pisarze, profesorowie też byli w obozie. Było więc bogate życie kulturalne i intelektualne, na ile to było możliwe. W Terezinie po raz pierwszy w życiu usłyszałam Requiem Verdiego.
Nie usłyszałabym go, gdybym w wieku 12 lat była w domu w Ostrawie. Życie dla takich ludzi jak ja nie było najgorsze. O wiele gorsze było dla starszych ludzi, którzy czuli głód i czuli, wie pan, że mieli już życie, które im odebrano.

Co myślisz o ludziach, którzy od lat zaprzeczają Holokaustowi?
Zazwyczaj, kiedy człowiek czemuś zaprzecza to dlatego, że czuje, że musi temu zaprzeczyć, bo jest paskudnym człowiekiem i nie chce czuć się paskudnie. Musi więc zaprzeczyć, że ktokolwiek – wiadomo, że być może sam chciałby to zrobić. W ten sposób to rozumiem, dlaczego ludzie muszą zaprzeczać okropnościom. W rzeczywistości, kiedy przyjechałam do Anglii, udało mi się znaleźć szkołę i poszłam do liceum dla dziewcząt Brondesbury and Kilburn. I kiedy dziewczyny usłyszały, skąd pochodzę i zadawały mi pytania, pomyślałam: Jak mogą zadawać mi takie pytania? Przecież widziały te filmy. Ale kiedy studiowałam psychologię, zrozumiałam, że kiedy rzeczy są tak bardzo poza ludzkim doświadczeniem, naprawdę nie można w nie uwierzyć. Udało nam się, odkryłam to późno, kiedy studiowałem psychologię i psychoanalizę, jak przydatne są mechanizmy obronne. Wiesz, mogłeś w to wierzyć i nie wierzyć. Mówiłeś sobie: Nie, oni się pomylili. To nie może być prawda. Więc ludzie po prostu poszli do Auschwitz i bardzo niewielu przeżyło. Myślę, że jedna osoba uciekła z Auschwitz, Czech, który uciekł i nikt mu nie wierzył w to, co mówił.

Jako ocalała – jakbyś chciała, żeby Holokaust został zapamiętany?
Najlepszym sposobem na zapamiętanie tego byłoby, gdyby ludzie potrafili wyciągnąć wnioski z tego doświadczenia, żeby się nie powtórzyło. I faktycznie, warto zauważyć, że nigdy nie czułam, że muszę się zemścić. Nie czułam się też ofiarą. Nie udało im się zrobić ze mnie ofiary. Jestem ocalałą, co jest czymś zupełnie innym. Myśleliśmy o nich jak o nieludziach, ale, jak sądzę, nigdy nie dali mi odczuć, że jestem mniej niż człowiekiem. Mogłam, wiesz, musiałam znosić to, co mi robili. Wiesz, jak kazali mi się rozebrać, to gdybym powiedziała „nie rozumiem”, to by mnie zastrzelili albo nie wiem, co by zrobili. I chociaż Niemcy potrafili zabrać mi cały dobytek – prawie wszystko oprócz życia, to zostawili mnie przy życiu. Ale, wie pan, cokolwiek można było usunąć z mojego ciała, to zostało usunięte z mojego ciała, ale nie mogli usunąć mojej duszy. Mojej duszy, nie mogli usunąć mojej integralności, mojego wewnętrznego ja. To udało mi się zachować. Wszyscy z nas mają, wiecie, wszyscy z nas mają zdolność do bycia sadystycznymi i okropnymi dla innych ludzi. Udaje nam się tego nie robić, ale potencjał destrukcyjności jest w każdym z nas. Właściwie wierzę, że ludzie rodzą się – no cóż, nie rodzą się ani dobrzy, ani źli, a zło jest wynikiem tego, jak ktoś jest traktowany w dzieciństwie. Wierzę, że jeśli jesteś dobrze traktowany jako dziecko, nie możesz zostać Hitlerem.

Źródło: „Holocaust survivor interview, 2017” [„Wywiad z ocalałym z Holokaustu, 2017”], YouTube Channel 4 News, dostęp: 12.07.2022.

Załącznik II – Zalecane lektury i dalsze badania dla nauczycieli

Polecamy następujące źródła, aby przygotować się do wizyty w obozie koncentracyjnym lub obozie zagłady:

• (PL) „Zalecenia i wskazówki dotyczące edukacji na temat II wojny światowej i Zagłady”, POLIN Muzeum Historii Żydów Polskich, dostęp: 24.01.2023.
• (EN) Białecka, A., Oleksy, K., Regard, F. & Trojański, P. (eds.) (2010). European pack for visiting Auschwitz-Birkenau Memorial and Museum: Guidelines for teachers and educators [Europejski pakiet dla odwiedzających Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau: Wskazówki dla nauczycieli i edukatorów]. Strasbourg: Council of Europe, dostęp: 24.01.2023.

Te źródła mogą być przydatne jako materiały wprowadzające:

• (PL) „Instytut Pamięci Narodowej: Truth about Camps” – informacje o obozach koncentracyjnych/zagłady w okupowanej Polsce, dostęp: 10.04.2023.
• (EN) „Holocaust Encyclopedia” [„Encyklopedia Holokaustu”] – artykuły, zdigitalizowane zbiory, pytania do krytycznego myślenia i dyskusji, scenariusze lekcji, historie mówione, filmy wideo, dostęp: 24.01.2023.
• (EN) „Centropa” – archiwum zawierające biografie, wywiady, zdjęcia i dokumenty ofiar i ocalonych z Holokaustu, dostęp: 24.01.2023.

Wywiady ze świadkami i byłymi więźniami można znaleźć tutaj:

• [EN] USC Shoah Foundation YouTube channel, dostęp: 24.01.2023.
• [EN] „Torchlighters 2020”, Yad Vashem YouTube channel, dostęp: 24.01.2023.
• [EN] United States Holocaust Memorial Museum YouTube channel, dostęp: 24.01.2023.

Pobierz przewodnik