Zapomniana karta historii: getto w Kiszyniowie

Abstrakt: Te zajęcia edukacyjne są zaprojektowane w taki sposób, by uczniowie mogli zapoznać się z zapomnianą i ukrytą kartą lokalnej historii – Żydami w Kiszyniowie. Niewiele osób przechodzących przez ulice stolicy wie, że w centrum Kiszyniowa istniało getto w latach 1941-1942. Zajęcia mają sprawić, że uczniowie dowiedzą się więcej o tych wydarzeniach dzięki pomnikowi upamiętniającemu ofiary getta.

Pytanie kluczowe: W jaki sposób getto w Kiszyniowie przedstawia tragedię Żydów podczas II wojny światowej?

Efekty kształcenia

Uczniowie:

• zrekonstruują historię miejsca, żeby zrozumieć jak sposób, według którego ludzie żyli w przeszłości, tworzy związek z teraźniejszością i przyszłością społeczności;
• zwalczą uprzedzenia i stereotypy wobec mniejszości etnicznych i religijnych;
• nauczą się tolerancji, różnorodności kulturowej i empatii wobec ofiar Holokaustu w trakcie II wojny światowej;
• zrozumieją pojęcia historyczne takie jak ciągłość i zmiana, przyczyna i skutek.

Zalecenia pedagogiczne

Zajęcia te są częścią serii tematów nauczanych w klasie, dotyczących II wojny światowej. Powinny zostać przeprowadzone po tym, jak uczniowie poznają już najważniejsze aspekty wojny i specyfikę Holokaustu. Lekcja ta dotyczy historii lokalnej, lecz jest bezpośrednio powiązana z wydarzeniami z 1941-1942 roku oraz tragedią Żydów w XX wieku.

Uczniowie przeanalizują historyczne teksty, świadectwa ocalonych, fotografie z epoki oraz wezmą udział w wirtualnej wyciecze po getcie kiszyniowskim.

Ćwiczenia

W trakcie przygotowań do zajęć uczniowie otrzymują ćwiczenie (patrz – załącznik I). Uczniowie powinni zapoznać się z tekstami o historii mołdawskich Żydów sprzed II wojny światowej oraz o getcie kiszyniowskim.

Etap 1: Utrwalenie pracy przygotowawczej. 10 minut
Uczniowie pracują w małych grupach (3-4 osoby) i na podstawie wiedzy zdobytej w tekstach przeczytanych w trakcie przygotowań odpowiadają na następujące pytania:

Pytania – tekst A:

1. Jakimi zawodami trudnili się Żydzi besarabscy?
2. Dlaczego Żydzi przeważnie zamieszkiwali miasta?
3. Dlaczego rosyjskie i rumuńskie władze prześladowały Żydów?
4. Dlaczego w Rumunii pomiędzy I wojną światową a II wojną światową uważano Żydów za podejrzanych?

Pytania – tekst B:

1. Dla jakiego celu zaprojektowano getto w Kiszyniowie?
2. Jak myślisz, w jaki sposób zareagowała miejscowa ludność na budowę getta?
3. Dlaczego rumuńskie władze zdecydowały się na deportację Żydów do Transnistrii?
4. Czy rumuńskie władze wykonywały niemieckie rozkazy czy promowały własną politykę antyżydowską?

Etap 2: Analiza zdjęć. 10 minut
W tych samych grupach uczniowie oglądają zdjęcia i odpowiadają na pytania (patrz – załącznik II).

Etap 3: Stereotypy. 10 minut
Zgodnie z badaniem przeprowadzonym przez Radę Prewencji i Eliminacji Dyskryminacji i Zapewniania Równości z 2018 roku Żydzi nie znajdują się wśród najbardziej odrzucanych grup społecznych w Mołdawii (patrz – załącznik III), jednak funkcjonuje o nich wiele stereotypów. Uczniowie powinni spojrzeć na tabelkę i w małych grupach przedyskutować, czy podobne badanie przeprowadzone w drugiej połowie lat 20. XX wieku lub we wczesnych latach 30. dałoby podobne wyniki.

Etap 4: Ocena. 15 minut
Uczniowie dostają zdjęcie i teksty do przeanalizowania (patrz – załącznik IV). Ich zadaniem jest odpowiedzenie na poniższe pytania, które nauczyciel/lka zapisuje na tablicy.

1. Jak uważasz – czy posiadanie takiego pomnika jest korzystne dla społeczności i narodu?
2. Victor Popovici, menedżer projektów z Biura Kontroli i Konserwacji Zabytków, sprowadził w 2018 roku do Mołdawii dwa międzynarodowe programy upamiętniające. Pierwszy z nich, zainicjowany w Niemczech, polega na położeniu „Kamieni pamięci” (Stolpersteine) w chodniku przed domami, w których mieszkały ofiary reżimu nazistowskiego. Drugi natomiast, sugestywnie nazwany w języku rosyjskim „Ostatnim adresem” (Последний адрес), polega na instalacji tablic upamiętniających na fasadach domów, w których mieszkały ofiary stalinowskich represji. Czy uważasz, że takie działania są konieczne w twoim państwie? Dlaczego tak/dlaczego nie?
3. Jak historia getta w Kiszyniowie przedstawia tragedię Żydów podczas II wojny światowej?
4. Czy lekcja ta sprawiła, że jako młody/a obywatel/lka oraz przyszła dorosła osoba będziesz myśleć o mniejszościach i o ich traktowaniu?

Słowniczek pojęć

Pogrom – zorganizowany atak przemocy skierowany wobec konkretnej grupy etnicznej, zwłaszcza Żydów w Rosji czy w Europie Wschodniej.

Ruch Legionowy (również: Żelazna Gwardia) – rumuńska antydemokratyczna, antykomunistyczna i antysemicka partia polityczna (1927-1940).

Marszałek Antonescu – rumuński marszałek, który stał się dyktatorem proniemieckiego rządu w trakcie II wojny światowej.

Besarabia – region w Europie Wschodniej rządzony kolejno (od XV do XX wieku) przez Hospodarstwo Mołdawskie, Imperium Osmańskie, Rosję, Rumunię, Związek Radziecki, Ukrainę i niepodległą Republikę Mołdawską. Od zachodu graniczy z rzeką Prut, od północy i wschodu z Dniestrem, na południowym wschodzie z Morzem Czarnym i ramieniem delty Dunaju, a na południu z Kilią.

Wehrmacht – wojsko nazistowskich Niemiec między 1935 a 1945 rokiem.
Transnistria – region obecnie znajdujący się między Mołdawią a Ukrainą. Jego nazwa oznacza „za rzeką Dniestr”. W trakcie II wojny światowej (1941-1944) był częścią Rumunii.

Załącznik I – Tekst przygotowujący dla uczniów

Przeczytaj tekst o żydowskiej społeczności w Mołdawii przed II wojną światową (Tekst A) oraz krótki opis getta kiszyniowskiego (Tekst B).

Tekst A
Pierwsi Żydzi pojawili się na terenie położonymi między rzekami Prut i Dniestrem w I w. n.e. wraz z rzymskimi legionami, które zdobyły starożytną krainę Dację. Mołdawia od XV wieku była ważnym przystankiem handlowym dla żydowskich kupców podróżujących między Rzeczpospolitą a Konstantynopolem. Kilka stałych żydowskich społeczności pojawiło się do XVIII wieku w dzielnicach miast takich jak Orgiejów (Orhei), Soroki (Soroca), Bielce (Bălți) oraz Izmaił (Ismail). Większość Żydów zajmowała się handlem. Spis ludności z 1803 roku wskazuje na to, że Żydzi mieszkali we wszystkich 24 mołdawskich miastach, ale też w wielu wioskach i miasteczkach. W 1836 roku żydowska populacja w Besarabii wzrosła do 94 045 osób, a w 1897 roku liczba ta wyniosła już 228 620 osób, czyli 11,8% populacji prowincji. W tym samym roku żydowska społeczność Kiszyniowa stanowiła prawie połowę wszystkich mieszkańców miasta: 50 237 osób lub 46% mieszkańców. Pogromy nie były więc niewidziane, zwłaszcza niesławny pogrom z 1903 roku, który wywołał międzynarodowe oburzenie. Tysiące mołdawskich Żydów wyemigrowało, a Stany Zjednoczone publicznie potępiły masakrę i wprowadziły restrykcje handlowe przeciwko Cesarstwu Rosyjskiemu, którego Mołdawia była wtedy częścią.

Besarabia (wschodnia część Mołdawii) w 1918 roku stała się częścią Rumunii. Społeczność żydowska w tym regionie otrzymała rumuńskie obywatelstwo i mogła otworzyć żydowskie szkoły dzienne, jednak była uważana za podejrzaną przez bukaresztańskie władze, które postrzegały ją jedynie jak inne mniejszości w Besarabii, czyli jako potencjalnych agentów Moskwy. W latach 30. w Rumunii rozwinął się ruch antysemicki, który przeniknął do edukacji, polityki i stosunków społecznych. Wzrost popularności różnych antysemickich organizacji, takich jak faszystowski ruch rewolucyjny Ruch Legionowy, nastąpił na początku tej dekady podczas światowego kryzysu ekonomicznego. W 1934 roku zostało wprowadzone prawo nakazujące przedsiębiorstwom zatrudniać przynajmniej 80% rumuńskich pracowników. Był to pierwszy krok w stronę zaostrzenia prawa: zawieszenie prasy wydawanej przez Żydów, anulowanie przepustek kolejowych dla dziennikarzy żydowskich, anulowanie wszystkich licencji wydanych Żydom na sprzedaż alkoholu na wiejskich terenach oraz powstanie rozporządzenia umożliwiającego zmianę statusu ich obywatelstwa. Istniejące wtedy antysemickie prawa zostały rozwinięte przez dyktaturę marszałka Iona Antonescu, w tym wywłaszczenie żydowskich majątków. Po operacji Barbarossa z 22 lipca 1941 roku przemysłowa i komercyjna własność besarabskich Żydów została skonfiskowana. Żydzi zostali zmuszeni do noszenia Gwiazdy Dawida, a dla „wschodnich Żydów” zostały ustanowione getta.

Źródła: „Moldova”, JGuideEurope, dostęp: 12.06.2022; Schieb, A., „Moldova Virtual Jewish History Tour”, Jewish Virtual Library, dostęp: 12.06.2022.

Tekst B
Rumuńskie odziały wkroczyły do Kiszyniowa 16 lipca 1941 roku wraz z jednostkami 9. Armii Wehrmachtu. Nie znamy dokładnej liczby Żydów, którzy pozostali w mieście w tamtym czasie. Część z nich została deportowana przez Związek Radziecki przed wojną, inni zostali ewakuowani lub wcieleni do Armii Czerwonej. Reszta nie miała pojęcia, co ją czeka. Gubernator Besarabii generał Voiculescu wydał 24 lipca 1941 roku rozkaz, by utworzyć obozy dla Żydów ze wsi oraz by utworzyć getto kiszyniowskie. Getto zostało stworzone w dolnych częściach miasta: były tylko dwie bramy. Społeczność została wydana na śmierć głodową. Dowódca getta zabronił sprzedawać Żydom produkty do godziny 11:00, po której i tak nie można było kupić niczego. Liczba śmierci powodowanych przez niedożywienie i choroby osiągała dziennie 10-15 i była ujmowana w raportach jako „śmierć z przyczyn naturalnych”. Niektórzy chłopi mimo ryzyka przynosili Żydom jedzenie. Żydzi zostali pozostawieni swojemu losowi sami – jedynym sposobem przeżycia było dla nich sprzedawanie swoich rzeczy na rynku. Rankami Rumuni i Niemcy przychodzili do getta i zabierali mężczyzn, kobiety i dzieci do prac domowych. Pracodawcy nie tylko im nie płacili, ale także nie dawali im jedzenia. Dowódca spisywał nazwiska „nieposłusznych”, którzy przy pierwszej możliwej okazji znikali na zawsze.

Zgodnie z dostępnymi danymi, od 19 sierpnia 1941 roku w getcie było 9 984 Żydów, w tym 2 523 mężczyzn, 5 261 kobiet i 1 040 dzieci. W połowie sierpnia liczba ludzi zwiększyła się o prawie tysiąc. Z 11 525 więźniów było tam 4 168 mężczyzn, 4 476 kobiet i 2 901 dzieci. Ten wzrost populacji wynikał z tego, że Żydzi z otaczających Kiszyniów osad byli przywożeni do getta.

Getto kiszyniowskie było jednym z kilku gett stworzonych w tym okresie. Założenie gett i obozów było prekursorem próby „oczyszczenia” przez Rumunów Besarabii i Bukowiny (regionu współczesnej Mołdawii na północnym zachodzie) z „żydowskich elementów” za pomocą masowych deportacji z obozów i gett w całym państwie na drugą stronę Dniestru.

Od 5 sierpnia 1941 roku Żydzi w mieście byli zobowiązani do noszenia Gwiazdy Dawida. Deportacje Żydów do Transnistrii (regionu między Dniestrem a Bugiem) rozpoczęły się 8 października i w trakcie deportacji z Besarabii kompletna, kryminalna niekompetencja, brak przygotowania i ekstremalna bezduszność rumuńskich wojsk spowodowały ogromną śmiertelność wśród Żydów. Żydzi deportowani byli pieszo – ci, którzy nie mogli nadążyć z narzucanym rytmem marszu (głównie chorzy, starsi i dzieci), byli rozstrzeliwani na miejscu przez rumuńskich i ukraińskich strażników. Najgorszymi obozami były Bogdanówka oraz Achmetczetka, gdzie Żydzi umierali z głodu lub dokonywano na nich egzekucji. Dokumenty i archiwa zostały zniszczone przez rumuńskie i nazistowskie władze przed przybyciem Armii Czerwonej w 1944 roku, dlatego wiele danych o więźniach tych obozów (w niektórych przypadkach – żadne) nie zachowały się.

Źródło: „Life in Chișinău ghetto” [„Życie w kiszyniowskim gettcie”], JewishMemory, dostęp: 12.06.2022.

Załącznik II – Analiza zdjęć

Obejrzyj zdjęcia i odpowiedz na pytania poniżej.

Zdjęcie 1:

1. Ile osób było w getcie?
2. Jakiej są narodowości? Spróbuj to określić na podstawie wyglądu.
3. W jakim byli wieku?
4. Jak są ubrani?
5. Na co czekają?
6. O czym mogą myśleć?
7. Jaki był ich ostateczny los?

Zdjęcie 2:

1. Opiszcie w parach warunki życia, jakie panowały w getcie kiszyniowskim.

Załącznik III - Stereotypy na temat Żydów w Mołdawii (2018)

  Źródło: Badanie przeprowadzone przez Radę Prewencji i Eliminacji Dyskryminacji oraz Zapewniania Równości dotyczące postrzegania Żydów w Mołdawii. Cretu, E. (2018). ‘Dreptul la memorie. Evreii din R. Moldova’, Sinopsis, 20 grudnia, dostęp: 06.06.2022.

Załącznik IV – Pomnik Ofiar Getta Żydowskiego

Pomnik Ofiar Getta Żydowskiego na ulicy Jerozolimskiej stoi na miejscu głównej bramy do byłego getta, założonego w dolnej części Kiszyniowa w lipcu 1941 roku, krótko po tym, jak rumuńskie i niemieckie oddziały wkroczyły do miasta. Przemieszczono tam ponad 11 tysięcy osób: mężczyzn, kobiet i dzieci. Pomnik składa hołd uwięzionym i zamordowanym Żydom w getcie w trakcie II wojny światowej. Został on wzniesiony 22 kwietnia 1993 roku, a zaprojektowali go rzeźbiarz Naum Epelbaum oraz architekt Simeon Shoihet. Pomnik został stworzony dzięki donacjom biznesmena I. Simireana oraz Agencji Żydowskiej Sochnut. W centrum pomnika umieszczono dużą sylwetkę proroka Mojżesza wykonaną z brązu. Jego lewa dłoń spoczywa na sercu, a prawa trzyma Torę. Sylwetka proroka stoi na podeście z różowego granitu, a za nią znajduje się pęknięta ściana z czerwonego granitu, na środku której jest dziura w kształcie zniszczonej Gwiazdy Dawida (Magen Dawid). Napis na pomniku głosi w trzech językach: „Męczennicy i ofiary getta kiszyniowskiego! My żyjący was pamiętamy!”.

W 2013 roku pomnik został zdewastowany: na kamieniu namalowano swastykę. Oczyszczono i odnowiono go w 2016 roku z inicjatywy prezesa Żydowskiej Społeczności Republiki Mołdawskiej Alexandra Bilinkisa.

Każdego roku 27 stycznia odbywa się oficjalne spotkanie upamiętniające ofiary Holokaustu.

Pobierz przewodnik