Projekt „Kamienie pamięci” jako przykład upamiętnienia ofiar

Abstrakt: Uczniowie nauczą się, jak obecnie upamiętnia się różne grupy ofiar na przykładzie kamieni pamięci (Stolpersteine) i będą mogli porozmawiać o tym, które grupy nie są teraz upamiętnione i o których grupach – według nich – powinno się pamiętać w przyszłości. Zajęcia te zostały przygotowane do przeprowadzenia w klasie, ale mogą być łatwo przystosowane do wizyty w miejscu pamięci.

Pytanie kluczowe: Czego uczą nas kamienie pamięci o upamiętnieniu represji i ich ofiar w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości? 

Efekty kształcenia

Uczniowie:

• nauczą się tolerancji, różnorodności kulturowej i empatii wobec ofiar Holokaustu;
• krytycznie rozważą prezentowanie przeszłości w upamiętnieniach tworzonych przez oddolne inicjatywy;
• rozwiną swoje umiejętności myślenia analitycznego i krytycznego;
• wykorzystają empatię, żeby zrozumieć przeszłość i sposób patrzenia na nią w teraźniejszości;
• utworzą opinie o przyszłości dzięki wykorzystaniu wiedzy o przeszłości i teraźniejszości.

Zalecenia pedagogiczne

Kamienie pamięci to projekt stworzony przez oddolną inicjatywę w ramach społeczeństwa obywatelskiego, którego celem jest zachować pamięć o ofiarach masowych mordów dokonanych przez reżim narodowo-socjalistyczny. Upamiętnienie poległych przyjęło formę małego złotego kamienia włożonego między płytki chodnika, przez co wpisało się w miejski krajobraz. Ta forma miejsca pamięci i jego kompleksowa historia są podstawą zajęć.

Żeby przeprowadzić zajęcia, istotne jest, aby wszyscy uczniowie mieli podstawową wiedzę o nazizmie, jego założeniach ideologicznych oraz zbrodniach, a przede wszystkim o Holokauście. Bez tej wiedzy uczniowie nie będą w stanie zrozumieć złożonych powiązań i nie będą mogli zastanowić się, jakie grupy są warte upamiętnienia. Należy bezwzględnie unikać przeprowadzenia zajęć bez wspomnianych wyżej warunków, gdyż może to doprowadzić do zbyt obciążających wymagań wobec uczniów oraz nieosiągnięcia oczekiwanych efektów kształcenia.

Ćwiczenia

Podczas przygotowywania lekcji nauczyciel/lka wybiera 5-6 kamieni pamięci ze strony Stumbling Stones lub zgodnie z własną wiedzą/doświadczeniem. Wybrane przykłady powinny ukazać różne grupy ofiar. Jeśli jest to możliwe, można również udać się do kamienia pamięci w okolicy.

Jako formę przygotowania się do zajęć uczniowie w ramach zadania domowego otrzymują do przeczytania tekst z podstawowymi informacjami o kamieniach pamięci (patrz – załącznik I) oraz wywiad z Gunterem Demnigiem, który rozpoczął cały projekt; w wywiadzie przedstawia on motywacje, jakie nim kierowały w realizacji koncepcji (patrz – załącznik II). Dzięki tym materiałom uczniowie powinni dowiedzieć się o wstępnych ideach inicjatora kamieni pamięci, Guntera Demniga i pomyśleć o tym, czy kamienie te dalej pełnią ważną funkcję we współczesnym upamiętnianiu Holokaustu.

Etap 1: Rozmowa o zadaniu domowym. 5 minut
Uczniowie w trzyosobowych grupach rozmawiają o zadaniu domowym i motywacji Demniga, by rozwinąć cały projekt od pierwszego kamienia, wspominającego konkretne wydarzenie, do kolejnych etapów, w których upamiętniano ofiary Holokaustu, a następnie poszerzyć go o inne ofiary nazizmu.

Etap 2: Dyskusja i porównanie kamieni pamięci. 20 minut
Po przedyskutowaniu motywów artysty należy porozmawiać o samych kamieniach.

W trzyosobowych grupach uczniowie porównują i analizują dwa kamienie pamięci, które zostały wybrane na podstawie wyglądu oraz informacji na obiektach (patrz – załącznik III). W tej części uczniowie powinni także zastanowić się, czy kamienie pamięci są odpowiednią formą upamiętnienia ofiar. Podstawą rozważań jest wiedza uzyskana w dyskusji nad zadaniem domowym oraz z dwóch cytatów (patrz – załącznik IV).

Ćwiczenia te doprowadzą uczniów do refleksji nad tym, czy obecnie taka forma upamiętnienia jest istotna.

Etap 3: Dyskusja o przyszłości. 10 minut
W kolejnej dyskusji uczniowie kończą pracę w grupach i wykorzystując wnioski z etapu 2, zastanawiają się na forum klasy nad przyszłością. Uczniowie rozmawiają o swoich opiniach, które grupy ofiar powinny zostać upamiętnione w przyszłości, a które już dzisiaj zostały zapomniane.

Etap 4: Podsumowanie zajęć. 10 minut
Jako rozpoczęcie podsumowania nauczyciel/lka może wykorzystać pytanie kluczowe: „Czego uczą nas kamienie pamięci o upamiętnieniu represji oraz ich ofiar w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości?”

Ewaluacja

Poniżej znajduje się kilka wskazówek, które nauczyciel/lka może wykorzystać jako sugestie do oceny aktywności uczniów podczas lekcji:

• Jak sprawnie uczeń/uczennica posługuje się umiejętnościami obserwacji i analizy? Na ile potrafi odróżnić informacje ważne od nieważnych?
• Jak bardzo przemyślany był wkład ucznia/uczennicy w rozmowę o zadaniu domowym? Czy było widać, że uczeń/uczennica włożył/a wysiłek w analizę tematu w domu?
• Jak dużo swojej pracy uczeń/uczennica włożył/a w dyskusję?
• Jak wysokie umiejętności współpracy i pracy w grupie ma uczeń/uczennica?
• W jaki sposób uczeń/uczennica radzi sobie z cytatami i ich krytyczną analizą?
• Czy uczeń/uczennica sam/a chciał/a wziąć udział w dyskusji i był/a w stanie wykorzystać uzyskaną wiedzę do rozmowy o wyobrażonej przyszłości?

Słowniczek pojęć

Stolperstein – po polsku: kamień pamięci. Nazwa dosłownie oznacza kamień, o który się potyka [przyp. tłum].

Rozkaz oświęcimski (niem. Auschwitz-Erlass) – rozkaz podpisany i wydany przez Heinricha Himmlera 16 grudnia 1942 roku, którego efektem było rozpoczęcie deportacji do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau wszystkich Romów i Sinti żyjących w III Rzeszy. Celem rozkazu była całkowita eksterminacja tych grup etnicznych.

Noc kryształowa – pogrom dokonany w nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku na Żydach, przeprowadzony przez Oddziały Szturmowe NSDAP (Sturmabteilung, SA; bojówka partii nazistowskiej). Jej nazwa pochodzi od wybijania okien w sklepach prowadzonych przez Żydów, żydowskich budynkach i synagogach.

Jad Waszem – izraelski instytut zajmujący się zbieraniem danych i upamiętnianiem żydowskich ofiar Holokaustu.

Załącznik I – Tekst dla uczniów: podstawowe informacje o projekcie „Kamienie pamięci”

Projekt „Kamienie pamięci” [Stolpersteine] został zainicjowany przez artystę Guntera Demniga w 1992 roku. Kamienie w postaci małych złotych tabliczek pamiątkowych kładzie się w chodniku, a ich zadaniem  jest upamiętnić losy ludzi, który zostali ukarani, zamordowani, deportowani, wygnani lub doprowadzeni do samobójstwa przez totalitarny ustrój nazistowskich Niemczech.

Gunter Demnig położył pierwszy kamień w chodniku naprzeciwko historycznego ratusza w Kolonii 16 grudnia 1992 roku, w 50. rocznicę wydania rozkazu oświęcimskiego przez Heinricha Himmlera dotyczącego deportacji wszystkich „Cyganów” [Romów – przyp. tłum.]. W następnych latach Demnig rozwinął projekt tak, by zawrzeć i reprezentować wszystkie prześladowane przez nazistów grupy.

Pierwsze kamienie pamięci zostały położone na próbę w Kolonii 4 stycznia 1995 roku bez zgody władz. Dopiero później kładzenie kamieni pamięci zostało oficjalnie zaakceptowane i nabrało przez to oficjalnego charakteru. Projekt przerodził się więc w największy na świecie „zdecentralizowany pomnik”. Wszystkie kamienie zaczynają się od słów „Tutaj mieszkał…”, a następnie podaje się imię i nazwisko ofiary oraz datę urodzenia. Często pojawia się również rok deportacji i miejsce śmierci.

Kamienie pamięci kładzie się w chodniku dokładnie przed ostatnim znanym miejscem zamieszkania ofiary. Na początku 2020 roku liczba kamieni wynosiła ponad 75 tysięcy [w Polsce jest ich kilkadziesiąt w różnych miastach, m.in. w Oświęcimiu, Wrocławiu, Zamościu – przyp. tłum.]. Kamienie poza Niemcami kładzie się również w 26 innych państwach, tak jakich Holandia, Austria, Czechy, Słowacja czy Węgry. Pojedyncze kamienie można spotkać także w Rosji, Ukrainie, Francji czy Rumunii, jednak nie oddaje to skali ofiar w tych państwach. Kamieniami pamięci opiekują się lokalne organizacje miejskie, które oprócz utrzymywania ich w czystości czczą pamięć ofiar, składając kwiaty i zapalając świece w dniach pamięci, takich jak 9 listopada [Międzynarodowy Dzień Walki z Faszyzmem i Antysemityzmem – przyp. tłum.].

Źródło: Tekst stworzony na podstawie hasła „Stolpersteine” w serwisie Wikipedia oraz oficjalnej strony „Kamieni pamięci”, dostęp: 17.02.2023.

Załącznik II – Wywiad z Gunterem Demnigem

Jak wpadł pan na pomysł, by kłaść kamienie pamięci dla ofiar z czasów nazizmu?
Wstępna praca została wykonana w Kolonii w maju 1990 roku, mianowicie – znak napisany na ulicy: Maj 1940, 1000 Romów i Sinti. W maju 1940 roku 1000 Romów i Sinti deportowano z kilku dużych miast zachodnich Niemczech. Można by powiedzieć, że te deportacje były czymś na wzór próby generalnej przed późniejszymi deportacjami Żydów. Praca ta była wstępem do przywrócenia imion do miejsca, w którym rozpoczął się ten horror, gdzie ludzie mieli swoje domy i skąd ich zabrano.

Więc to było inspiracją do wymyślenia projektu kamieni pamięci?
Podstawowym założeniem było przywrócić imiona. Pierwszym pomysłem było przykręcenie do ściany tablic pamiątkowych. W trakcie projektu w Kolonii miałem wielkie szczęście spotkać Żyda z Lipska, który pracował w WDR [Westdeutscher Rundfunk, zachodnioniemiecki nadawca radiowo-telewizyjny – przyp.tłum.]. To on mi powiedział: „Gunter, daj spokój z tabliczkami dla żydowskich ofiar na ścianach domów, zapomnij, 80, jeśli nie 90 procent właścicieli się na to nigdy nie zgodzi”.

Jakie wnioski z tego wyciągnąłeś?
Przypomniałem sobie Rzym i Bazylikę świętego Piotra. Tam po prostu bezmyślnie chodzisz po płytach nagrobnych, a pod tobą są kości. Poszedłem więc do Muzeum Kultury Pochówków, żeby dowiedzieć się czegoś więcej. Tam powiedziano mi, że gdy ludzie chodzą po nagrobku, zwiększa to honor pochowanej osoby. Muszę przyznać, że na początku miałem obawy. Napisałem więc do żydowskiej społeczności w Kolonii i poprosiłem o poradę. Dziewięć miesięcy później zostałem zaproszony przez rabina, który powiedział mi, że mogę to zrobić. To nie są groby, lecz tylko upamiętniające kamienie. Powiedział mi również: „Człowieka zapomina się tylko wtedy, gdy zapomina się jego imię”.

Czy kamienie pamięci mają jeszcze inną przewagę nad tablicami pamiątkowymi?
Po tym, jak pierwsze kamienie zostały położone w Kolonii, poszedłem do mojego auta. Gdy się odwróciłem, zobaczyłem pierwszych zatrzymujących się przechodniów. Każdy, kto widzi kamień i chce przeczytać tekst, musi pokłonić się ofierze. To kolejna sprawa, o której nie myślałem na początku.

Czemu pamiętanie o ofiarach nazizmu jest dla ciebie ważne?
Myślę, że to jest ważne zwłaszcza dla młodszych pokoleń. Widzę – ponieważ dużo pracujemy z uczniami – że doświadczają oni innej lekcji historii dzięki kamieniom pamięci. Gdy uczniowie otwierają książkę i czytają: „Sześć milionów Żydów zostało wymordowanych tylko w Europie”. Gdy zaczynają szukać sami, dowiadują się, że było kolejne sześć milionów, może nawet osiem, które zostało wymordowanych z innych powodów przez nazistów.

Liczba ta jest abstrakcyjna. Pozostaje niewyobrażalna. Ale gdy uczniowie potem stykają się z losem rodziny w swoim środowisku, naprawdę uczą się, co się stało. To zupełnie inny rodzaj lekcji historii. Zauważyłem, że młodzi ludzie są tym zainteresowani. Chcą wiedzieć, jak coś takiego mogło się wydarzyć w państwie poetów i myślicieli. Lecz robimy to także dla osób, które pytają się dzisiaj: „Dlaczego nie mam babci lub prababci?”

Kiedy położyłeś pierwszy kamień pamięci?
Pierwszy kamień został położony w 1992 roku, ale dla mnie tak naprawdę zaczęło się to w Berlinie w 1996 roku, w czasie, w którym przechodziłem przez wiele problemów. Robiliśmy to wtedy nielegalnie. Nie mogliśmy dostać pozwolenia, ponieważ potykanie się jest traktowane poważnie. Trafną definicję swojego doświadczenia podał kiedyś uczeń szkoły średniej, gdy po położeniu kamieni wziął udział w wywiadzie. Dziennikarz spytał go: „Kamienie, o które się potykamy, są niebezpieczne, nie upadniesz na nie?” Uczeń odpowiedział: „Nie, nie upadasz, potykasz się swoją głową i swoim sercem”.

Co się stało po tym, kiedy naprawdę rozpocząłeś projekt w Berlinie w 1996 roku?
W 1997 roku odbyło się spotkanie artystów niedaleko Salzburga. Tam położyłem dwa pierwsze kamienie dla zamordowanych Świadków Jehowy. Następnie przerwałem na jakiś czas, a od 2000 roku sprawy naprawdę nabrały tempa dzięki pozwoleniom równocześnie w Berlinie i Kolonii. Tymczasem w Niemczech jest prawie 1300 miejsc, gdzie położyliśmy kamienie pamięci, a w Europie – około 1500.

Ile kamieni pamięci położyłeś do tej pory?
Dotąd położyliśmy ponad 80 tysięcy kamieni w całej Europie, w 26 krajach. Podstawowe założenie jest takie, że gdziekolwiek Wehrmacht, SS czy Gestapo dokonywały zbrodni, tam kamienie pamięci także powinny się symbolicznie pojawić. Zwiedzający ponadto rozpoznają te kamienie, co jest również interesujące. Później udają się do Rzymu i zdają sobie sprawę, że to samo wydarzyło się i tam. Efekt działa podobnie w drugą stronę: wycieczka klasowa do Berlina, uczniowie widzą kamienie na Hamburgerstraße, wracają do domu i pytają, co stało się tutaj, w naszym mieście. To są efekty, które uważam za istotne i z powodu których projekt musi być kontynuowany. Na wszelki wypadek założyłem fundację, żeby trwał on w każdych warunkach.

Źródło: Dohme, A. M. (2020). „Ein ganz anderer Geschichtsunterricht” [„Zupełnie inna lekcja historii”], Weser Kurier, 12 października, dostęp: 28.06.2022.

Załącznik III – Wybrane kamienie pamięci

1. [Tekst: Zgodnie z rozkazem Reichsführera SS z dnia 16 grudnia 1942 – Tgb. No. I 2652/42 Ad./RF/V. – cygańskie kundle, Cyganie i członkowie cygańskich klanów z Bałkan, którzy nie są niemieckiej krwi, zostaną wybrani zgodnie z określonymi wytycznymi i wysłani do obozu koncentracyjnego w trakcie kilkutygodniowej akcji. Ta grupa osób w niniejszym tekście jest określona jako „osoby cygańskie”. Zostaną wysłani do obozu koncentracyjnego Auschwitz (do tzw. obozu cygańskiego) rodzina za rodziną, niezależnie od stopnia skundlenia.]

Werner Bab, wychowanek szkoły z internatem, wrócił do Berlina po Nocy Kryształowej w 1938 roku, próbował uciec do Szwajcarii w 1942 roku, lecz został aresztowany przez Gestapo i deportowany do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Przeżył – został wyzwolony przez amerykańską armię 6 maja 1945 roku w obozie koncentracyjnym Ebensee.

Pobierz przewodnik