Lista podobnych miejsc pamięci

Poniżej znajduje się niekompletna lista miejsc pamięci o II wojny światowej w Europie, które mogą zostać użyte razem z metodologiami zaprezentowanymi w sekcji „Zajęcia edukacyjne” tego przewodnika. Lista ta ma na celu a) podanie konkretnych przykładów, które mogą zostać wykorzystane w trakcie zajęć edukacyjnych oraz b) posłużenie jako inspiracja dla edukatorów do myślenia o miejscach pamięci w ich środowisku, które mogą zostać odwiedzone i/lub być analizowane w trakcie zajęć.

Obok podstawowych informacji o miejscu pamięci, ten dodatek zawiera sugestie, jak można nauczać o miejscu pamięci lub włączyć je do lekcji.

Lista miejsc pamięci jest zgodna z kategoriami przedstawionymi w części „Zajęcia edukacyjne”:

1. Oficjalne pomniki kampanii wojskowych (zobacz: „Pomnik poległych na przyczółku w Șerpeni”, „Rżewski pomnik radzieckiego żołnierza”, „Dom Pawłowa i Młyn Gerharda”)
2. Oficjalne pomniki ofiar (zobacz: „Obozy koncentracyjne i obozy zagłady”, „Pomnik ofiar getta w Kiszyniowie”, „Pomnik Katyński”)
3. Muzea poświęcone historycznym wydarzeniom (zobacz: „Muzeum Berlin-Karlhorst”)
4. Nieoficjalne pomniki/inicjatywy oddolne i prywatne (zobacz: „Kamienie pamięci”)

Pomnik kobiet II wojny światowej

Londyn, Wielka Brytania, 2005 rok

Zajmuje on symboliczne miejsce w pobliżu Downing Street w Londynie i jest jednym z niewielu pomników wojennych poświęconych wyłącznie kobietom zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Europie. Różne ubrania symbolizują niezliczoną ilość zawodów i ról, jakie podejmowały kobiety w czasie wojny, w tym rolnictwo, pielęgniarstwo, pracę w fabryce i pracę w Royal Navy.

Sugestia dla nauczycieli: Istotna rola kobiet podczas II wojny światowej we wszystkich krajach jest tematem, który może być niedostatecznie reprezentowany w klasach. Dlatego też „herstoria” – w opozycji do historii – staje się coraz bardziej popularna w edukacji historycznej. Ten pomnik może być wykorzystany jako punkt wyjścia do dyskusji o mniej znanych aspektach II wojny światowej lub o historii osobistej/lokalnej z udziałem konkretnych kobiet znanych uczniom.

Narodowy pomnik wojny zimowej

Helsinki, Finlandia, 2017 rok

Pierwsza wojna sowiecko-fińska, znana także pod nazwą wojny zimowej, rozpoczęła się po inwazji sowieckiej na Finlandię w 1939 roku. Wewnątrz pomnika, który przedstawia osłabioną, ale wciąż stojącą Finlandię, znajduje się 105 fotografii, które pokazują różne aspekty trwającej 105 dni wojny, w tym znaczenie pomocy międzynarodowej, wkład kobiet i wpływ na życie codzienne.

Sugestia dla nauczycieli: Ten pomnik można wykorzystać do badania ciągłego znaczenia pamięci o II wojnie światowej oraz szczególnego kontekstu pamięci, w którym obecnie żyjemy. Zainaugurowany w 2017 roku, obiekt ten jest bardzo aktualnym pomnikiem, który rodzi ciekawe pytania do dalszej dyskusji: dlaczego powstał dopiero w 2017 roku? Czym różni się on od wcześniejszych pomników? W jaki sposób upamiętnia różne aspekty wojny? Jaki wpływ na rozwój takiego pomnika ma nasze obecne społeczeństwo i/lub rząd?

Sugestia dla nauczycieli: Każdy kraj europejski ma jeden lub więcej oficjalnych pomników II wojny światowej ilustrujących specyficzną narodową pamięć historyczną (w danym czasie). Ciekawym ćwiczeniem mogłoby być porównanie różnych pomników narodowych i sprawdzenie, co mówią one o kulturze pamięci danego miejsca.

Pomnik Francji Walczącej

Paryż, Francja, 1960 rok

Jest to najważniejszy pomnik upamiętniający żołnierzy francuskich, którzy walczyli w II wojnie światowej. Znajduje się on w miejscu średniowiecznego fortu, przekształconego przez Niemców w czasie II wojny światowej w miejsce egzekucji. Symbolicznie pochowano tu 17 osób: bojowników z Francji, Senegalu, Maroka, Tunezji i francuskich wysp Pacyfiku, a także członków francuskiego ruchu oporu i jeńców wojennych. Znajduje się tu również 16 rzeźb reliefowych symbolizujących różne aspekty i etapy wojny.

Sugestia dla nauczycieli: Ten pomnik przywołuje globalną skalę II wojny światowej, która może być przytłaczająca. Zadanie fotograficzne lub arkusz obserwacji pomnika (zobacz „Zajęcia edukacyjne”: „Pomnik poległych na przyczółku Șerpeni”) może pomóc skupić uwagę uczniów podczas zwiedzania takiego miejsca.

Sugestia dla nauczycieli: Pomnik ten podkreśla wkład nie-Europejczyków w II wojnę światową. Po wszystkich stronach walczyli żołnierze kolonialni: Hindusi w armii brytyjskiej, żołnierze z Azji Środkowej w Armii Czerwonej, itd. Może to pomóc uczniom zrozumieć zasięg wojny, a także jej współczesne znaczenie w innych krajach.

Kompleks Twierdza Brzeska

Brześć, Białoruś, 1971 rok

W 1941 roku wojska niemieckie zaatakowały Twierdzę Brzeską, zaskakując radzieckich obrońców. Nastąpiło oblężenie, a po kilku dniach naziści przejęli kontrolę nad twierdzą, która stała się ważnym symbolem oporu w Związku Radzieckim. W kompleksie znajdują się ogromne posągi, w tym rzeźba Męstwo (na zdjęciu), wieczny płomień, muzeum i obelisk w kształcie bagnetu.

Sugestia dla nauczycieli: Ten kompleks zabytków jest duży i może być przytłaczający. Zadanie fotograficzne lub arkusz obserwacji pomnika (patrz: „Zajęcia edukacyjne”: „Pomnik poległych na przyczółku w Șerpeni”) może pomóc skupić uwagę uczniów podczas zwiedzania tego miejsca.

Sugestia dla nauczycieli: Ponieważ Sowieci zostali tu pokonani, radzieccy historycy i naukowcy w dużej mierze ignorowali ten temat aż do niedawna. Zobacz „Zajęcia edukacyjne”: „Rżewski pomnik radzieckiego żołnierza” i „Pomnik katyński”, aby poznać podobne historie przemilczania wydarzeń historycznych.

Sugestia dla nauczycieli: W 2014 roku rzeźba „Męstwo” otrzymała tytuł „Najbrzydszego pomnika świata” od CNN, która następnie przeprosiła po oburzeniu w Rosji i na Białorusi. Studiowanie współczesnych postaw wobec pomników może być równie ciekawe jak studiowanie historii i samych pomników. Pytania na temat współczesnego znaczenia pomników można znaleźć w „Zajęciach edukacyjnych”: „Pomnik poległych na przyczółku Șerpeni”.

Centrum Upamiętnienia Holokaustu w Babim Jarze

Kijów, Ukraina, 2016 rok

To centrum pamięci jest częścią większego kompleksu znajdującego się w miejscu kilku nazistowskich masakr Żydów podczas II wojny światowej. Początkowo kompleks funkcjonował jako pomnik Holokaustu, obecnie zawiera również inne pomniki: Hołodomoru (Wielkiego głodu na Ukrainie), ofiar lawiny błotnej w Kureniwce z 1961 roku, a ostatnio rosyjskiej inwazji na Ukrainę. W 2022 roku pomnik został uszkodzony przez rosyjskie ataki.

Sugestia dla nauczycieli: Ten kompleks pomników jest duży i może być przytłaczający. Zadanie fotograficzne lub arkusz obserwacji pomnika (patrz: „Zajęcia edukacyjne”: „Pomnik poległych na przyczółku w Șerpeni”) może pomóc skupić uwagę uczniów podczas zwiedzania takiego miejsca.

Sugestia dla nauczycieli: Miejsce pamięci ma długą i ciekawą historię. Można je włączyć do lekcji o „ukrywaniu” historii (patrz: „Zajęcia edukacyjne”: „Rżewski pomnik radzieckiego żołnierza”), ponieważ Związek Radziecki odradzał podkreślanie znaczenia zamordowanych tu Żydów.

Lokalne pomniki ofiar wojen

Cała Europa, różne okresy

Często małe i niepozorne, składające się z krzyża i tablicy z nazwiskami, pomniki takie istnieją w całej Europie: nie są to duże pomniki narodowe przeznaczone dla „wszystkich”, ale raczej mniejsze pomniki poświęcone konkretnym żołnierzom z danego miasta lub wsi, którzy zginęli podczas wojny. W niemal każdej wsi, miasteczku i mieście w Europie znajduje się jeden. Już sam ten fakt wskazuje na ogromną skalę I i II wojny światowej.

Sugestia dla nauczycieli: Studiowanie takich pomników ma wiele zalet, między innymi pozwala dowiedzieć się więcej o lokalnej historii oraz można je łatwo odwiedzić. Aby wzbogacić studium historii lokalnej, uczniowie mogą zostać poproszeni o zbadanie a) budowy i/lub renowacji pomnika, jak to było relacjonowane i czy zmieniało się to w czasie, lub b) ceremonii, które odbywają się przy pomniku i porównanie ich z ceremoniami odbywającymi się przy większych, narodowych pomnikach: jakie są podobieństwa i różnice?

Cmentarz rumuńskich żołnierzy w Țigancy

Țiganca, Mołdawia, 2010 rok

Na tym cmentarzu na terenie dzisiejszej Mołdawii pochowani są rumuńscy żołnierze. Podczas operacji jasko-kiszyniowskiej w 1944 roku (patrz: „Zajęcia edukacyjne”: „Pomnik poległych na przyczółku w Șerpeni”), armia rumuńska przeszła na stronę aliantów. Doprowadziło to do tego, że rumuńscy żołnierze byli w dużej mierze ignorowani w powojennej pamięci historycznej przez obie strony. Otwarcie tego cmentarza było ważnym krokiem w uporaniu się z tą traumą.

Sugestia dla nauczycieli: Podczas II wojny światowej było wiele teatrów działań wojennych, a żołnierze wroga padali na różnych terenach. W całej Europie znajdują się cmentarze żołnierzy wroga. Kluczowe pytanie brzmi: kto powinien dbać o takie miejsca? Na przykład w Rosji kluczowe znaczenie dla ich utrzymania mają inicjatywy lokalne, natomiast niemiecka organizacja Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge jest odpowiedzialna za utrzymanie niemieckich grobów wojennych w Europie i Afryce Północnej. To miejsce pamięci może zapoczątkować ciekawą dyskusję o miejscach pamięci w dzisiejszych czasach, ich wykorzystaniu i przydatności.

Sugestia dla nauczycieli: Historycy twierdzą, że operacje jasko-kiszyniowskie, zwłaszcza pierwsza, zostały niemal całkowicie pominięte w radzieckich archiwach i historiografii. Zobacz „Zajęcia edukacyjne”: „Rżewski pomnik radzieckiego żołnierza”, aby zapoznać się z innym przykładem tego zjawiska i metodologią nauczania.

Synagoga Pinkasa

Praga, Czechy, 1960 rok

Jest to druga najstarsza zachowana synagoga w Pradze. Na ścianach wypisane są nazwiska około 78 000 czeskich Żydów, którzy zginęli w czasie Holokaustu, a w synagodze znajduje się wystawa rysunków dzieci z getta w Theresienstadt. Obecnie synagoga jest administrowana przez Muzeum Żydowskie w Pradze. W czasie wojny, chociaż naziści przejęli administrację muzeum, wiele przedmiotów zostało uznanych za dzieła sztuki i nie zostały zniszczone.

Sugestia dla nauczycieli: Podobno naziści planowali zachować tę synagogę i towarzyszący jej cmentarz jako pomnik narodu, który został przez nich całkowicie zniszczony. Synagoga mogłaby posłużyć jako punkt wyjścia do meta-dyskusji na temat pomników oraz tego, co można i należy upamiętnić.

Pomnik ofiar pogromu w Jassach

Pomnik ten upamiętnia rumuńskich i besarabskich Żydów zabitych latem 1941 roku. Był to jeden z najgorszych pogromów II wojny światowej: zginęła ponad jedna trzecia żydowskiej populacji miasta. Od 1976 roku na miejscu istnieje pomnik. W 2011 roku został odbudowany z nowym pomnikiem i tablicą. Poprzednia tablica nie zawierała żadnego konkretnego odniesienia do Żydów, były to po prostu „ofiary faszystowskiego pogromu”.

Sugestia dla nauczycieli: Zobacz „Zajęcia edukacyjne”: „Pomnik ofiar getta w Kiszyniowie”, aby zapoznać się zarówno z przeglądem żydowskiej historii regionu, jak i metodologią, którą można zastosować do tego miejsca pamięci.

Projekt Riese – system tunelów

Walim, Polska, 2001 rok

Projekt Riese był zakrojonym na szeroką skalę nazistowskim projektem budowlanym na Dolnym Śląsku w latach 1943-1945. Przy pomocy robotników przymusowych, jeńców wojennych i więźniów z pobliskiego obozu koncentracyjnego Gross-Rosen zbudowano szereg podziemnych tuneli. Nie zostały one ukończone, a ich przeznaczenie pozostaje niejasne. Dla upamiętnienia setek robotników, którzy zginęli podczas budowy tuneli, wzniesiono miejsce pamięci.

Sugestia dla nauczycieli: Projekt Riese to kolejny często niezbadany aspekt wojny. Należy pamiętać, że nie wszyscy polegli zginęli podczas walk czy w obozach koncentracyjnych, ale także przez pracę przymusową.

Centralne Muzeum Jeńców Wojennych

Łambinowice, Polska, 1964 rok

Muzeum to jest częścią większego kompleksu muzealnego w Łambinowicach oraz miejscem obozu jenieckiego, który był używany we wszystkich wojnach od wojny francusko-pruskiej w 1870 roku. Najbardziej znany był niesławny obóz Stalag VIII-B podczas II wojny światowej, w którym przebywało ponad 100 000 polskich jeńców wojennych. Po wojnie został przejęty przez Armię Czerwoną i przetrzymywano w nim około 10 000 niemieckich jeńców wojennych, z których wielu zmarło z powodu tyfusu i maltretowania.

Sugestia dla nauczycieli: Taka strona może być przydatna nie tylko w nauczaniu historii II wojny światowej, ale także ogólnej historii Europy (oraz lokalnej). Dobrze pokazuje, jak budynki i miejsca są przekształcane przez różne, często sprzeczne siły i jakie problemy może to spowodować w pamięci historycznej miasta lub kraju. Jest to dobry sposób na włączenie wieloperspektywiczności do lekcji historii (zob. także „Zajęcia edukacyjne”: „Muzeum Berlin-Karlshorst” dla aktywności, które mogą być wykorzystane w takich miejscach).

Muzeum Ofiar Hadamar

Hadamar, Niemcy, 1983 rok

Muzeum to, znajdujące się na terenie ośrodka eutanazji Hadamar, jest pomnikiem upamiętniającym około 200 000 osób, które zostały zamordowane przez nazistów podczas Akcji T-4. Byli to głównie „niepożądani” członkowie niemieckiego społeczeństwa: niepełnosprawni umysłowo lub fizycznie. Przeprowadzano tu również eksperymenty medyczne i przymusowe sterylizacje oraz mordowano setki, jeśli nie tysiące robotników przymusowych z Polski i innych krajów.

Sugestia dla nauczycieli: Pomnik ten podkreśla, że zwykli Niemcy nie uniknęli brutalności reżimu nazistowskiego. Może być wykorzystany jako punkt wyjścia przy badaniu zakresu ofiar, które zostały zabite podczas Holokaustu.

Sugestia dla nauczycieli: Pomnik znajduje się w szpitalu, który nadal funkcjonuje i może być wykorzystany przy omawianiu kwestii, czym może być miejsce pamięci, a właściwie do czego może służyć miejsce pamięci w teraźniejszości.

Narodowe muzeum historii Ukrainy w II wojnie światowej

Kijów, Ukraina, 1986 rok

Jako jedno z największych muzeów w Ukrainie, Narodowe Muzeum jest częścią kompleksu memorialnego zawierającego pomniki obrony granicy radzieckiej, grozy okupacji hitlerowskiej, walki partyzanckiej, frontu domowego i bitwy nad Dnieprem z 1943 roku. W 2015 roku zmieniono jego nazwę, aby usunąć termin „Wielka Wojna Ojczyźniana” w ramach zakazu propagandy nazistowskiej i komunistycznej.

Sugestia dla nauczycieli: Dobrym sposobem na zapoznanie uczniów z dużym obszarem kompleksu może być zadanie fotograficzne (patrz: „Zajęcia edukacyjne”: „Pomnik poległych na przyczółku w Șerpeni”).

Sugestia dla nauczycieli: Zobacz „Zajęcia edukacyjne”: „Muzeum Berlin-Karlshorst” w celu zapoznania się z metodologią odkrywania warstw historii w muzeum. Badanie poprzednich wystaw, jeśli to możliwe, może być pouczającym sposobem na poznanie historii i ewolucji kultury pamięci danego miejsca.

Centrum Pamięci Niemieckiego Ruchu Oporu

Berlin, Niemcy, 1980 rok

Ten pomnik i muzeum znajdują się w kompleksie Bendlerblock w Berlinie, w miejscu, w którym w 1944 roku stracono pułkownika Clausa von Stauffenberga i innych uczestników zamachu na Hitlera. Choć nie było jednolitego „niemieckiego ruchu oporu”, muzeum upamiętnia różne aspekty oporu pod rządami nazistów, od socjaldemokratów i komunistów po Kościół katolicki i ruch Białej Róży.

Sugestia dla nauczycieli: To muzeum i aspekt historii – opór – można łatwo odanonimizować: jakie działania podejmowali poszczególni ludzie? Taki temat można wykorzystać do uczenia empatii.

Sugestia dla nauczycieli: Temat von Stauffenberga jest skomplikowany i może zachęcić do dyskusji na wysokim szczeblu na temat natury zgodności i oporu. Był on członkiem Wehrmachtu, więc współuczestniczył w reżimie nazistowskim, ale także stawiał opór od wewnątrz. Podobne „szare strefy” i kontrowersje oraz sposoby podejścia do nich można znaleźć również w „Zajęciach edukacyjnych”: „Rżewski pomnik radzieckiego żołnierza” i „Pomnik Katyński”.

Muzeum Žanis Lipke

Ryga, Łotwa, 2012 rok

Pomnik ten został sfinansowany w całości z prywatnych datków i kosztował około 500 000 euro. Žanis Lipke był łotewskim pracownikiem portowym, który uratował około 40 łotewskich Żydów, przemycając ich z ryskiego getta. Zostali oni tymczasowo ukryci w bunkrze na jego posesji, gdzie obecnie stoi pomnik. W 2012 roku muzeum zostało oficjalnie otwarte przez prezydentów Łotwy i Izraela. Lipke został uhonorowany przez Jad Waszem jako jeden ze Sprawiedliwych wśród Narodów Świata – nie-Żydów, którzy ryzykując życie w czasie Holokaustu ratowali życie Żydów.

Sugestia dla nauczycieli: Pomnik ten powstał jako projekt obywatelski (patrz: Zajęcia edukacyjne: „Kamienie pamięci”). Można go wykorzystać do podkreślenia mniej znanych aspektów oporu wobec nazistów lub osobistej/lokalnej historii.

Ostatni Adres (Последний адрес)

Cała Europa, głównie państwa postradzieckie, od 2014 roku

Projekt ten, zainicjowany przez dziennikarza Siergieja Parchomenko, jest inspirowany projektem Kamienie pamięci. Opierając się na haśle „Jedno nazwisko, jedno życie, jeden znak”, projekt upamiętnia jedną osobę na podstawie ostatniego miejsca, w którym mieszkała przed deportacją lub śmiercią podczas represji. Pierwsze tablice zostały wmurowane w Moskwie w 2014 roku. Od tego czasu tablice pojawiły się w 48 miastach w Rosji, a podobne projekty rozpoczęto w Czechach, Gruzji, Mołdawii i w Ukrainie. Podobnie jak w przypadku Kamieni pamięci w Berlinie, w Moskwie i Petersburgu występuje przytłaczająco duże skupisko tablic.

Sugestia dla nauczycieli: W ramach tego projektu „Zajęcia edukacyjne”: „Kamienie pamięci” mogą być wykorzystane w niemal każdym kraju europejskim. Mogą być łatwo dostosowane do lokalnych warunków, a wizyta na lokalnej tablicy pamiątkowej może być stosunkowo łatwo zorganizowana. Jest to dobry przykład de-anonimizacji historii; przeniesienie punktu ciężkości z bezimiennych statystyk na „normalnych” ludzi.

#everynamecounts

Arolsen Archives, online, od 2007 roku

#everynamecounts to projekt prowadzony przez Międzynarodowe Centrum Badań Prześladowań Nazistowskich Arolsen Archives. Archiwum zawiera około 30 milionów dokumentów dotyczących zbrodni nazistowskich, obozów koncentracyjnych, pracy przymusowej i przesiedleńców. Projekt #everynamecounts ma na celu zbudowanie cyfrowego pomnika ofiar nazistowskich prześladowań, aby przyszłe pokolenia mogły zapamiętać nazwiska i tożsamość ofiar. Jest to inicjatywa crowdsourcingowa, która polega na udziale zwykłych ludzi w digitalizacji archiwum.

Sugestia dla nauczycieli: Na stronie internetowej Arolsen Archives znajduje się wprowadzenie do projektu w różnych językach, a także sugestie i materiały, jak włączyć #everynamecounts do zajęć poprzez zaangażowanie i uczestnictwo.