Zbrodnia katyńska: prawa człowieka oraz kłamstwo katyńskie

Abstrakt: Lekcja związana jest z pomnikiem upamiętniającym ofiary zbrodni katyńskiej. Pomnik znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. Podczas lekcji poruszane są dwa zagadnienia: z jednej strony uczniowie poznają historię zbrodni katyńskiej i łamania prawa międzynarodowego, z drugiej strony przywołana zostaje koncepcja kłamstwa katyńskiego:¹ jak i dlaczego Związek Radziecki przez lata próbował zatuszować zbrodnie.

Pytanie kluczowe: W jaki sposób historia zbrodni katyńskiej może zostać wykorzystana do zilustrowania sposobu, w jaki pomniki są używane do ukrywania zbrodni wojennych?

¹ O kłamstwie katyńskim zrobiło się głośno po 11 kwietnia 1943 roku, kiedy to Niemcy ujawnili, że znaleźli masowe groby polskich oficerów zamordowanych przez Sowietów. ZSRR stanowczo zaprzeczył odpowiedzialności i zrzucił winę na III Rzeszę. Zob. Przewoźnik, A., Adamska, J. (2011). Zbrodnia katyńska. Mord, kłamstwo, pamięć. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Efekty kształcenia

Uczniowie:

• zrozumieją wartość praw człowieka i znaczenie szacunku dla godności ludzkiej przez historię zbrodni katyńskiej;
• rozwiną umiejętności krytyczne w podejściu do źródeł i informacji historycznych;
• zrozumieją, że istnieje wiele różnych perspektyw tych samych wydarzeń w historii;
• zrozumieją, że wydarzenia w przeszłości mogą być użyteczne do rozumienia teraźniejszości i pomogą budować przyszłość;
• rozwiną umiejętność myślenia analitycznego.

Zalecenia pedagogiczne

Lekcja powinna być przeprowadzona po tym, jak w klasie zostanie już omówiona wiedza o II wojnie światowej. Uczniowie powinni mieć podstawowe pojęcie o tym, co działo się podczas i po II wojnie światowej, a także powinni znać podstawowe pojęcia z zakresu prawa międzynarodowego i praw człowieka.

Pomnik Katyński zachęca do dyskusji na temat praw człowieka, wartości, dezinformacji i kłamstw w historii. Nie trzeba bezpośrednio odwiedzać cmentarza, by uczniowie lepiej zrozumieli temat.

Ćwiczenia

Etap 1: Wprowadzenie. 5 minut
Nauczyciel/lka krótko wyjaśnia cele tej lekcji i tłumaczy, dlatego sprawa Katynia jest istotna.

Etap 2: Porównywanie zdjęć i dyskusja. 25 minut
Lekcja rozpoczyna się od pokazania dwóch zdjęć Pomnika Katyńskiego. Jedno zdjęcie pochodzi z Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie (Polska, 2016), drugie z Katynia (Związek Radziecki, 1988).

Uczniowie dzielą się na trzyosobowe grupy i badają zdjęcia. Pod kierunkiem nauczyciela/lki uczniowie po kolei starają się odpowiedzieć na poniższe pytania. Po każdym pytaniu skład grup jest zmieniany. W każdej grupie uczniowie zapisują odpowiedzi, aby mogli je porównać ze swoimi ostatecznymi odpowiedziami. Za każdym razem mogą też omówić wyniki i wnioski z poprzednich grup.

1. Co widzisz na zdjęciach?
2. Czy między pomnikami ze zdjęć są jakieś różnice?
3. Jakie wydarzenie upamiętniają pomniki?
4. Jak myślisz – dlaczego data została zmieniona na rok 1941 na jednym ze zdjęć?
5. Czy to, że ktoś chciał zmienić datę zbrodni katyńskiej ma znaczenie? Komu mogłoby na tym zależeć i dlaczego?

Po zakończeniu pracy w grupach klasa omawia odpowiedzi na pytanie piąte. Dyskusja będzie jednocześnie wstępem do krótkiego wykładu nauczyciela na temat kłamstwa katyńskiego i dlaczego Związek Radziecki propagował to kłamstwo.

Etap 3: Prelekcja o historii kłamstwa katyńskiego. 15 minut
Nauczyciel powinien wyjaśnić historię kłamstwa, upewniając się, że zawiera ona punkty zamieszczone poniżej. Do pomocy w zrozumieniu tematu może zostać wykorzystana mapa (patrz – załącznik I).

• Odkrycie masowych grobów przez Niemców w 1941 po ich ataku na ZSRR;
• Zaprzeczenie zbrodni przez ZSRR i obwinienie przez Związek Niemców;
• Badania przeprowadzone przez Nikołaja Burdenkę w ramach jego komisji (komisja Nikołaja Burdenki);
• Wykluczenie zbrodni katyńskiej z procesów norymberskich;
• Cenzura w prasie i szkołach w trakcie okresu komunizmu;
• Akt samospalenia byłego żołnierza Armii Krajowej Walentego Badylaka w Krakowie w 1980 roku jako protest przeciw ukrywaniu prawdy o Katyniu.

Mapa może być wykorzystana jako pomoc w zrozumieniu tematu (patrz załącznik I), a źródła w załączniku III mogą być wykorzystane, aby dowiedzieć się więcej o historii.

W tym momencie powinno upłynąć pierwsze 45 minut. Jest to odpowiedni moment na zakończenie pierwszej lekcji, jeśli zadania edukacyjne mają być podzielone na dwie lekcje. Jeśli nie, jest to dobry moment na przerwę.

Etap 4: Powtórka. 10 minut
Kolejna część lekcji (lub – jeśli materiał został podzielony na dwie lekcje – następne zajęcia) rozpoczyna się od ponownego pokazania przez nauczyciela/lkę zdjęcia pomnika wybudowanego w Katyniu.

Nauczyciel/lka pyta: Dlaczego Związek Radziecki zdecydował się postawić tego typu pomnik z takim napisem dopiero w 1988 roku? Pytanie to pomoże również przypomnieć treści z poprzedniej lekcji. Przybliża też uczniom polską perspektywę i polskie starania o odnalezienie prawdy o zbrodni katyńskiej.

Etap 5: Historia pomnika. 10 minut
Po przypomnieniu treści z pierwszej połowy lekcji (poprzedniej lekcji, jeśli materiał jest podzielony), nauczyciele wyświetlają lub rozdają uczniom tekst o historii pomnika na Powązkach (patrz – zajęcia II). Po przeczytaniu uczniowie w parach sporządzają notatki na temat trudności z upamiętnieniem zbrodni katyńskiej.

Etap 6: Dyskusja. 10 minut
Następnie nauczyciel/lka wraca do zdjęcia pomnika na Powązkach i pytania numer 5: Czy to, że ktoś chciał zmienić datę zbrodni katyńskiej ma znaczenie? Komu mogłoby na tym zależeć i dlaczego? Uczniowie zostają teraz poproszeni o porównanie swoich obecnych odpowiedzi z tymi z początku lekcji (lub z pierwszej lekcji, jeśli materiał jest podzielony). Nauczyciel/lka wraz z uczniami dyskutuje o prawach i wartości człowieka w czasie wojny i po niej.

Etap 7: Refleksja. 15 minut
Na końcu zajęć powinna odbyć się krótka dyskusja refleksyjna. Można do jej przeprowadzenia wykorzystać następujące pytania:

• Dlaczego dyskutujemy na ten temat?
• Jakie wnioski możemy wyciągnąć w trakcie dyskusji o zbrodni katyńskiej?
• Dlaczego krytyczne podejście do oceny źródeł i informacji jest ważne?

Ewaluacja

Poniżej znajduje się kilka kwestii, które mogą zostać użyte jako sugestia, w jaki sposób nauczyciel/lka może oceniać uczenie się w trakcie lekcji:

• Na jakim poziomie uczeń/uczennica używa umiejętności obserwacji i analizy? Jak dobrze rozpoznaje różnice między istotnymi i podstawowymi informacjami a nieważnymi i drugorzędnymi?
• Jaki jest wkład ucznia/uczennicy w zajęcia?
• Jak dobrze uczniowie radzą sobie we współpracy i pracy w grupach?

Słowniczek pojęć

Stan wojenny – stan nadzwyczajny wprowadzony 13 grudnia 1981 roku w całej Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, co było niezgodne z jej konstytucją. Stan wojenny został zawieszony 31 grudnia 1982 roku, a zniesiony – 22 lipca 1983 roku.

Służba Bezpieczeństwa – instytucja powołana w celu zapewniania porządku publicznego i wewnętrznego bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.

Walenty Badylak (1904-1980) – żołnierz Armii Krajowej, emerytowany krakowski piekarz, który przykuł się łańcuchami do historycznej studni na Rynku Głównym w Krakowie, oblał się benzyną i podpalił. Jego czyn był protestem przeciwko milczeniu władz o zbrodni katyńskiej.

Stefan Niedzielak (1914-1989) – rzymskokatolicki ksiądz, kapelan Armii Krajowej i WiNU, współzałożyciel Federacji Rodzin Katyńskich.

Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość (również: Wolność i Niepodległość; WiN) – polska antykomunistyczna organizacja konspiracyjna, założona 2 sierpnia 1945 roku, aktywna do 1952 roku.

Federacja Rodzin Katyńskich – polska organizacja pozarządowa, zrzeszająca aktywistów z całego kraju, której celem jest upamiętnienie ofiar zbrodni katyńskiej oraz uczczenie pamięci polskich ofiar komunizmu.

Armia Krajowa (AK) – największy ruch oporu w okupowanej przez Niemców Polsce w czasie II wojny światowej. Armia Krajowa została założona w lutym 1942 roku z wcześniejszego Związku Walki Zbrojnej.

Załącznik I – Mapa zbrodni katyńskiej

Załącznik II – Historia budowy pomnika na Powązkach

Od lat 50. w miejscach, w których obecnie stoją pomniki, podejmowane były próby upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej. Każda próba kończyła się reakcją władz komunistycznych i Służby Bezpieczeństwa.

W Dolinie Katyńskiej znajdują się dwa pomniki w formie krzyży, oficjalnie odsłonięte 31 lipca 1995 roku. Są to tzw. pomnik społeczny, stawiany dwukrotnie (po raz pierwszy w 1981 roku i po raz drugi w 1995 roku) oraz tzw. pomnik rządowy, wzniesiony w 1985 roku, pierwotnie z innym napisem.

W maju 1981 roku powstał w Warszawie nielegalny Obywatelski Komitet Budowy Pomnika Katyńskiego. 31 lipca 1981 roku członkowie Komitetu postawili w Kotlinie Katyńskiej krzyż kamienny o wysokości 4,5 metra z datą 1940, orłem w koronie, tablicą z napisami Katyń i Wojsko Polskie oraz słupami z nazwami obozów NKWD, gdzie polscy jeńcy wojenni byli przetrzymywani w niewoli po agresji ZSRR na Polskę w 1939 roku. Inicjatorami krzyża byli ks. Stefan Niedzielak i Stefan Melak. Tej samej nocy krzyż został zdemontowany i usunięty przez SB za pomocą dużego dźwigu. Podjęto jeszcze dwie próby wzniesienia krzyża, ale za każdym razem były one usuwane. Na przełomie kwietnia i marca 1985 roku, bez uprzedzenia i bez uroczystości odsłonięcia, władze PRL wzniosły krzyż z białego granitu o wysokości 4 metrów, z fałszywym napisem: Żołnierzom polskim ofiarom hitlerowskiego faszyzmu spoczywającym w ziemi katyńskiej – 1941 rok. Tekst napisu wywołał oburzenie wśród Polaków, a temat był poruszany w gazetach aż po Szwajcarię. Wywołało to również oburzenie w Niemczech i zostało omówione na posiedzeniu Bundestagu. Kanclerz Helmut Kohl stwierdził, że strona polska została poinformowana, że rząd niemiecki nie rozumie tego fałszowania historii i czuje się tym urażony.

W 1989 roku został zamordowany jeden z inicjatorów pomnika i opiekun rodzin katyńskich ks. Stefan Niedzielak. Pod koniec marca 1989 roku skreślono fałszywy napis, ale nie podano informacji o prawdziwej dacie i osobach odpowiedzialnych za zbrodnię katyńską. Sytuacja zmieniła się dopiero po upadku komunistycznego rządu w Polsce, a następnie ZSRR.
 
Źródła: Przewoźnik, A., Adamska, J. (2010). Katyń. Zbrodnia, prawda, pamięć, Świat Książki: Warszawa; Wasilewski, W. (2009). „Pamięć Katynia. Działania opozycji”, Biuletyn IPN, 5(6), s. 60-70.

Załącznik III – Zalecane lektury i dalsze badania dla nauczycieli

Aby dowiedzieć się więcej o masakrze katyńskiej i późniejszym kłamstwie, polecamy następujące źródła:

• (PL/EN) Katyń – historia wciąż żywa, YouTube IPNtvPL, dostęp: 24.01.2023.
• (PL/EN) „Historia zbrodni”, Narodowe Centrum Kultury – kampania upamiętniająca i szczegółowa historia zbrodni, dostęp: 24.01.2023.
• (EN) „The Katyń Massacre – Basic Facts” [„Zbrodnia katyńska – podstawowe fakty”], Instytut Pamięci Narodowej, dostęp: 24.01.2023.
• (EN) „The Katyń lie. Its rise and duration” [„Kłamstwo katyńskie. Jego powstanie i trwanie”], Instytut Pamięci Narodowej, dostęp: 24.01.2023.
• (PL/EN) „Katyń – the true story of a lie” [„Katyń – prawdziwa historia kłamstwa”], YouTube Muzeum Historii Polski w Warszawie, dostęp: 24.01.2023.

Pobierz przewodnik