Jak wymazuje się z pamięci wydarzenia historyczne? Rżewski pomnik radzieckiego żołnierza

Abstrakt: W trakcie lekcji uczniowie zostaną poproszeni o analizę historycznych źródeł pierwotnych o bitwie o Rżew, pochodzących z czasów radzieckich. W ten sposób dojdą do wniosku, że pod względem znaczenia – to jest pod względem strat ludzkich i materialnych – bitwę tę można porównać do innych bitew Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (II wojny światowej): o Kursk i o Stalingrad. Jednocześnie uczniowie zauważą, że bitwa ta została niesłusznie „zapomniana” przez radzieckie państwo. Podczas dyskusji z nauczycielem/lką uczniowie powinni wskazać możliwe powody, dla których zatajono te historyczne fakty oraz skutki ich wymazania z historii. W ramach zadania domowego uczniowie mogą zostać poproszeni o poszukanie informacji dotyczących podobnych wymazanych zdarzeń z czasów II wojny światowej oraz o pomyślenie nad sposobem, w jaki można by uniknąć takich zachowań w przyszłości.

Pytania kluczowe: W jaki sposób i dlaczego wymazuje się wydarzenia historyczne? Kto jest za to odpowiedzialny? Czy można tego unikać w przyszłości?

Efekty kształcenia

Uczniowie:

• dowiedzą się, w jaki sposób wymazywano wydarzenia z historii;
• rozwiną swoje umiejętności analityczne i krytyczne myślenie;
• zrozumieją, dlaczego ważne jest pamiętanie i dyskutowanie o wydarzeniach historycznych, które mogą być niewygodne dla państwa i narodu;
• wykorzystają swoją empatię do poznania sytuacji osób, które cierpią z powodu wymazania ich z historii;
• przedyskutują swoje opinie o tym, czy tworzenie miejsc pamięci w przyszłości jest ważne.

Zalecenia pedagogiczne

Analiza źródeł historycznych, praca w grupie, dyskusja.

Zanim uczniowie przystąpią do ćwiczenia, powinni mieć już doświadczenie w pracy ze źródłami historycznymi oraz znać specyfikę ich badania. Należy wyjaśnić uczniom, że w trakcie analizy trzeba nie tylko czytać sam tekst, ale pamiętać również, kto był autorem/rką danego tekstu, znać jego/jej pochodzenie i cele oraz okres, w którym powstało dane źródło. Uczniowie powinni być w stanie krytycznie ocenić fakty i opinie pojawiające się w tekście.

Ćwiczenia

Przed zajęciami uczniowie dostają do zapoznania się prospekt, który dotyczy historii upamiętnienia bitwy o Rżew. Tekst zawiera krótkie opracowanie o wspomnieniach o Rżewie w historiografii (patrz – załącznik I).

Etap 1: Wprowadzenie. 10 minut
Lekcja zaczyna się dyskusją dotyczącą miejsca upamiętnienia. Uczniowie opisują jego wygląd oraz symbolikę (patrz – zdjęcie powyżej). Nauczyciel/lka informuje grupę, że pomnik ten poświęcony jest bitwie o Rżew i został wzniesiony dopiero w 2020 roku na prośby weteranów bitwy. Nauczyciel/lka facylituje dyskusję o tym, dlaczego niektóre pomniki zostały postawione w czasach ZSRR przez państwo radzieckie, a inne dopiero teraz. Uczniowie wyrażają swoje opinie. Następnie nauczyciel/lka ogłasza temat lekcji – wymazywanie faktów historycznych.

Etap 2: Praca grupowa ze źródłami. 20 minut
Uczniowie zostają podzieleni na trzy grupy. Ich zadaniem jest praca ze źródłami historycznymi (patrz – załącznik II). Każda z grup zajmuje się innym problemem dotyczącym bitwy o Rżew. Pierwsza część pracy dotyczy analizy wspomnień radzieckiego oficera walczącego w tej bitwie. Każda z grup otrzymuje inną część tego samego źródła (źródło 1 – wspomnienia Piotra Michina). Po analizie fragmentów dokumentu grupy prezentują wyniki swojej pracy. Uczniowie powinni zapisać najważniejsze słowa kluczowe na kartce tak, aby każda grupa mogła zobaczyć odpowiedzi przed sobą. Słowa kluczowe mogą zostać umieszczone na tablicy, żeby grupy, które pracują z innymi fragmentami miały ogólne pojęcie o powodach wymazania bitwy o Rżew. Po tym zadaniu uczniowie wyciągają wnioski o skali bitwy, by jeszcze lepiej zrozumieć, dlaczego rząd radziecki wolał ukryć jej rezultaty.

Etap 3: Porównanie danych statystycznych. 15 minut
Wyliczenie dokładnej liczby ofiar nie tylko bitwy o Rżew, ale całej II wojny światowej jest bardzo trudnym zadaniem. Uczniowie w parach powinni zastanowić się, jakim trudnościom stawiają czoła badacze/czki w trakcie wyliczania strat. Następnie, niech porównają statystyki liczby ofiar z największych bitew II wojny światowej i na tej podstawie wywnioskują, jakie miejsce zajmuje bitwa o Rżew w historii całej wojny (patrz – załącznik III).

Etap 4: Analiza wywiadu dotyczącego pomnika. 25 minut
Uczniowie czytają fragment wywiadu o rżewskim pomniku, przeprowadzonego z rosyjską historyczką Swietłaną Gerasimową (patrz – załącznik IV). W trakcie czytania wywiadu powinni zastanowić się nad następującymi pytaniami:

1. Jakie były cele operacji w Rżewie według historyczki? Porównaj je z tym, czego dowiedziałeś/aś się ze źródła I.
2. Czy te cele zostały osiągnięte?
3. Jakie są powody – według Gerasimowej – celowego wymazania pamięci o tej bitwie?

Etap 5: Dyskusja. 20 minut
Przedyskutujcie jako cała klasa następujące pytania:

1. Dlaczego niektóre fakty historyczne mogą być ocenione w różny sposób?
2. Dlaczego część faktów zostaje zniekształcona albo zatajona?
3. Kto na tym traci?

Na sam koniec powróćcie do zdjęcia przedstawiającego pomnik. Nauczyciel/lka zadaje następujące pytania: czemu należy wznosić pomniki? Jakie funkcje one spełniają?

Opcjonalne zadania domowe:

1. Uczniowie mogą zostać zachęceni do poszukania informacji o wydarzeniach II wojny światowej oraz poszukania epizodów i faktów, które zostały zatajone. Nauczyciel/lka w ramach zadania dotyczącego kwerendy może poprosić uczniów o zastanowienie się, kto i dlaczego odniósł korzyści z zatajenia, a także kto na nim ucierpiał. Nauczyciel/lka może również zachęcić uczniów do przedyskutowania tego, w jaki sposób zapobiegać wymazywaniu wydarzeń w przyszłości.
2. Poziom zaawansowany: Uczniowie zostają zachęceni do dowiedzenia się więcej o historycznej pamięci o wojnach ich państwa. Ich zadaniem jest przeczytać podręcznik do historii o jakiejkolwiek bitwie i zastanowić się, jak informacje o niej są przekazywane w państwowej narracji: czy jest to tragiczne, wstydliwe czy bohaterskie wydarzenie? Dlaczego pamięć narodowa zajmuje się głównie bohaterską częścią historii, a nie tą nieprzyjemną dla narodu?

Ewaluacja

Zaproponowane aktywności zakładają aktywne uczestnictwo oraz zaangażowanie uczniów w wykonywanie zadań – nauczyciel/lka może oceniać zaangażowanie, trafność odpowiedzi odnalezionych w dokumentach historycznych oraz wiarygodność cytatów.

Nauczyciel/lka może ocenić wykonanie zadania zgodnie z podanymi wymaganiami:

• dokładność podanych faktów;
• różnorodność użytych przez uczniów źródeł historycznych;
• zasadność i słuszność wniosków wyciągniętych przez uczniów.

Słowniczek pojęć

Grupa Armii Środek (niem. Heeresgruppe Mitte) – jedna z dwóch grup armii niemieckiej, które walczyły na froncie wschodnim w trakcie II wojny światowej.

Natarcie – operacja wojskowa polegająca na agresywnym rzucie wojsk w celu zajęcia obcego terytorium lub osiągnięcia wyznaczonego celu (strategicznego, operacyjnego czy taktycznego). Inną nazwą stosowaną na natarcie jest inwazja, ofensywa czy – bardziej ogólny – atak.

Najwyższe Dowództwo – najwyższy szczebel operacyjny sił zbrojnych danego państwa lub koalicji, zazwyczaj działający w trakcie wojny i czasami w trakcie pokoju. W czasie II wojny światowej w ZSRR głową Najwyższego Dowództwa był Józef Stalin.

Przyczółek – tutaj: strategicznie ważny fragment terenu przy moście lub innym miejscu umożliwiającym przejście przez zbiornik wody.

Występ – element pola walki wystający w głąb terytorium wroga, zwany też wybrzuszeniem. Występ jest otoczony z wielu stron przez wroga, co sprawia, że o wiele łatwiej jest zniszczyć wojska zajmujące ten teren. Zwróć uwagę na poniższy obraz bitwy pod Kurskiem, wizualny przykład występu.

 

Załącznik I – Zadanie domowe dla uczniów

Przeczytaj poniższy tekst o bitwie o Rżew i zbiorowej pamięci. W trakcie lektury zastanów się nad następującymi pytaniami:

• Jak z czasem zmieniało się nastawienie rosyjskich urzędników i historyków wobec bitwy o Rżew?
• Do czego mogą prowadzić – według ciebie – konsekwencje wymazywania porażek i niepowodzeń z historii?
• Czy uważasz, że obywatele mogą wpłynąć na to, by wydarzenia historyczne nie były wymazywane i przekształcane przez organy państwowe?

Bitwa o Rżew – bitwa stoczona między rosyjskimi a niemieckimi siłami zbrojnymi w trakcie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej na terenie występu rżewskiego (Rżew-Wiaźma) od 5 stycznia 1942 roku do 21 marca 1943 roku (z przerwami trwającymi od 1,5 do 3 miesięcy). W jej trakcie odbyły się cztery natarcia radzieckich wojsk, których celem było pokonanie głównych sił Grupy Armii Środek, wyzwolenie miast takich jak Rżew, Syczowka czy Wiaźma oraz wyeliminowanie w ten sposób występu Rżew-Wiaźma. Bitwa zakończyła się odwrotem Wehrmachtu z występu Rżew-Wiaźma 5 marca 1943 roku.

W radzieckiej historiografii wydarzenia z lat 1942-1943 na występie rżewskim nie były rozpatrywane jako całość, tym bardziej nie były klasyfikowane jako bitwa. Jej opis nie został zawarty w sześciotomowej Historii Wielkiej Wojny Ojczyźnianej ani w Encyklopedii radzieckiego wojska, ani w innych oficjalnych publikacjach z okresu istnienia ZSRR.

We współczesnej Rosji termin „bitwa o Rżew” został wprowadzony do historiografii przez współczesnych niezależnych historyków i historyczki: S.A. Gerasimową, O.A. Kondratiewa i innych. Słuszność ich wniosków (działania na występie powinny być widziane jako „bitwa o Rżew”) została rozpoznana na oficjalnym poziomie po pewnym czasie – w Wielkiej Rosyjskiej Encyklopedii bitwy pod Rżewem (1942-1943) są uważane za ciąg radzieckich operacji ofensywnych. Bezpośrednie wezwanie zostało opublikowane w oficjalnym czasopiśmie Przegląd rosyjskiego wojska: „Przywrócenie prawdy historycznej wymaga wprowadzenia konceptu bitwy o Rżew do akademickiego dyskursu i uznanie jej za równe ważną co inne istotne bitwy Wielkiej Wojny Ojczyźnianej jak bitwa o Moskwę, bitwa o Leningrad, bitwa na Kaukazie”.

Wojna w strefie przyczółka Rżew-Wiaźma nie były chwalebna dla radzieckiej strony: przez długi czas duża grupa niemieckiej armii stacjonowała niedaleko stolicy państwa. Wszystkie próby jej wyeliminowania przez Najwyższe Dowództwo mimo ogromnych strat spełzły na panewce, za co naczelny dowódca zachodniego frontu Iwan Koniew został zdymisjonowany. Po wojnie władze państwowe próbowały „zapomnieć” o tych wydarzeniach.

Źródło: Adaptacja artykułu „Battles of Rzhev” [„Bitwy o Rżew”], Wikipedia, dostęp: 14.11.2022.

Załącznik II – Wspomnienia radzieckiego oficera Piotra Michina z bitwy o Rżew

Grupa 1: Przeczytaj poniższy fragment wspomnień Piotra Michina, radzieckiego oficera, który walczył w bitwie o Rżew. Jak oficer charakteryzuje tę bitwę? Podkreśl słowa kluczowe, które popierają twoją odpowiedź.

Grupa 2: Przeczytaj poniższy fragment wspomnień Piotra Michina, radzieckiego oficera, który walczył w bitwie o Rżew i wyjaśnij znaczenie tej bitwy. Swoje argumenty wesprzyj cytatami oraz słowami z podanego fragmentu.

Grupa 3: Przeczytaj poniższy fragment wspomnień Piotra Michina, radzieckiego oficera, który walczył w bitwie o Rżew. Jakie są wyjaśnienia autora dotyczące wymazania z historii informacji o bitwie o Rżew? Poprzyj swoją odpowiedź cytatami z tekstu.

Źródło: Michin, P. (2006). Артиллеристы, Сталин дал приказ! [Artylerzyści, Stalin wydał rozkaz!]. Yauza: Moskwa, (tłum. fragmentów: J. Skowronek).

Załącznik III – Dane statystyczne z bitew II wojny światowej: straty armii ZSRR

Strategiczna operacja zaczepna Rżew-Wiaźma (8 stycznia – 20 kwietnia 1942)

Liczba żołnierzy na początku operacji	Straty ludzkie w operacji
	Straty bezpowrotne	Straty medyczne	Wszystkie straty	Średnia dzienna
1,058,200	272,320	504,569	776,889	7, 543

 

Strategiczna operacja zaczepna Stalingrad (19 listopada 1942 – 2 lutego 1943)

Liczba żołnierzy na początku operacji	Straty ludzkie w operacji
	Straty bezpowrotne	Straty medyczne	Wszystkie straty	Średnia dzienna
1,143,500	154,885	330,892	485,777	6,392

 

Strategiczna operacja obronna Kurska (5-23 lipca 1943)

Liczba żołnierzy na początku operacji	Straty ludzkie w operacji
	Straty bezpowrotne	Straty medyczne	Wszystkie straty	Średnia dzienna
1,272,700	70,330	107,517	177,847	9,360

 

Strategiczna operacja ofensywna Orzeł (operacja “Kutuzow”) (12 lipca – 18 sierpnia 1943)

Liczba żołnierzy na początku operacji	Straty ludzkie w operacji
	Straty bezpowrotne	Straty medyczne	Wszystkie straty	Średnia dzienna
1,287,600	112,529	317,361	429,890	11,313

Dane statystyczne z bitew II wojny światowej: straty armii ZSRR. Kriwoszejew, G. F. (red.) (1993). Потери Вооруженных Сил Ссср В Войнах, Боевых Действиях И Военных Конфликтах [Straty sił zbrojnych ZSRR w wojnach, działaniach wojennych i konfliktach zbrojnych], Wydawnictwo Wojeniżdat: Moskwa, s. 176.

Załącznik IV – Fragment z wywiadu z historyczką Swietlaną Gerasimową

Źródło: Buszew, A. (2019). „Историк расскрыла малоизвестные страницы Ржевской битвы” [„Historyczka odsłania mało znane fakty bitwy o Rżew”]. Rossijskaja Gazieta, 19 czerwca, dostęp: 29.01.2023.

Pobierz przewodnik