O przewodniku

Od czasu założenia w 2020 roku, program Confronting Memories poświęcił swoją pracę tworzeniu dialogów przez historię, by pomóc w budowaniu mostów i promowaniu pokoju. Jego metodologia koncentruje się na wieloperspektywiczności¹ jako podejściu strategicznemu do nauczenia uczniów, jak zrozumieć inne sposoby patrzenia na historię oprócz swojego własnego. W ramach tego programu stworzono różne media, które mają temu służyć: wystawę Different Wars [Różne wojny], która ukazywała różne sposoby reprezentacji II wojny światowej w podręcznikach szkolnych w sześciu krajach; krótkie filmy o upamiętnieniu II wojny światowej i obserwowaniu obecnie trwającej (w 2023 roku) wojny w Ukrainie; publiczne debaty; webinaria; szkoły letnie dla nauczycieli historii; i teraz ten przewodnik pedagogiczny.

Osoby współtworzące niniejszy program są nauczycielami historii, historykami, reprezentantami społeczeństwa obywatelskiego, nieformalnymi edukatorami oraz producentami kreatywnymi z całej Europy.² Naszym celem jest znalezienie wspólnego gruntu do zjednoczenia nas w naszej misji rozwijania empatii wobec siebie nawzajem. Misja ta jest tym bardziej pilna w świetle ciągłych wyzwań wynikających z polaryzacji politycznych stanowisk oraz konfliktów społecznych i militarnych.

Niniejszy przewodnik pedagogiczny skupia się na II wojnie światowej i jej upamiętnianiu w Europie, a także dzielonych doświadczeniach konfliktu, jak i tym, w jaki sposób kwestionowane dziedzictwo historycznie w dalszym ciągu na nas wpływa. Ta sama wojna jest pamiętana zupełnie inaczej w różnych państwach, co dało początek wielu różnym kulturom i praktykom pamięci, opartych na tożsamości narodowej. Różnice te spowodowały z kolei różnice w sposobie przekazywania narracji o wojnie w różnych państwach i regionach Europy. W Europie Zachodniej narracja ta zazwyczaj koncentruje się na jednym najeźdźcy – nazistowskich Niemczech i koalicji aliantów walczących przeciwko nim: w tym obrazie to Holokaust jest centralnym punktem pamięci. W Europie Środkowej i Wschodniej natomiast obraz jest o wiele bardziej złożony. Dla wielu wyzwolenie przez Armię Czerwoną oznaczało początek kolejnej formy podporządkowania totalitaryzmowi. Praktyki upamiętniania w Środkowej i Wschodniej Europie, które koncentrują się na zbrodniach stalinizmu, są z tego względu fundamentalnie inne od praktyk zachodnich.

Narodowa historia jest zazwyczaj punktem odniesienia i ostatecznym przedmiotem zainteresowania w nauczaniu historii w szkołach i instytucjach edukacyjnych. W naszym programie multiperspektywiczność jest podstawą podejścia w selekcji i rozwijaniu materiałów dla lekcji historii o II wojnie światowej. Ten podręcznik pedagogiczny zawiera narzędzia umożliwiające nauczanie złożonych historii przez wybrane miejsca pamięci II wojny światowej w Europie.

Wybraliśmy pracę nad miejscami pamięci, jako że ich integracja z fizycznym krajobrazem tworzy namacalne połączenie z przeszłością, co umożliwia uczniom doświadczyć historii o wiele szybciej przez fizyczne spotkanie i interakcję.

Poprzez miejsce pamięci można łatwo zaangażować się i przekonać, że to, co przedstawia historia, nie jest tylko wyobrażone, ale namacalne. Uczenie się o przeszłości może być wyzwaniem: podczas gdy historia musi zostać skonstruowana przez historyków za pomocą drobiazgowego i racjonalnego badania, którego celem jest obiektywne opowiedzenie historii na nowo, pamięć jest subiektywna i połączona z emocjami. Miejsca pamięci i miejsca upamiętnienia wyłaniają się zazwyczaj z publicznej pamięci zbiorowej na poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Ich znaczenie dla danego społeczeństwa naznacza je jako miejsca święte, z którymi ludzie czują się zobowiązani łączyć. Ponadto są one ściśle związane z upamiętniającymi ceremoniami i procesjami, co czyni je żywym wyrazem polityki państwa lub reżimu politycznego, do którego należą.

Przewodnik omawia także debaty wokół przecinających się i sprzecznych krajobrazów pamięci o II wojnie światowej w Europie, wskazując na wyzwania związane z tworzeniem wspólnej europejskiej pamięci o wojnie (zobacz: rozdział drugi). W centrum tych debat znajduje się pytanie, czy jednolita pamięć europejska jest w ogóle możliwa. Niniejszy przewodnik przedstawia kilka strategii, z których najważniejszą jest potrzeba zaakceptowania i zaangażowania się w różnorodność pamięci, podejście, które wymaga rozwinięcia empatii wobec Innego i tworzy praktykę samokrytycznej refleksji warunkiem wstępnym wzajemnego uznania. Dodatkowo, rozdział drugi zawiera szerszy przegląd europejskiego krajobrazu miejsc pamięci i muzeów, aby pokazać strategie pamięci, ograniczenia i porażki, które, miejmy nadzieję, będą pomocne i wzbogacające dla edukatorów historii.

Mając w pamięci powyższe niuanse, nauczyciele historii i historycy współpracowali razem nad tym przewodnikiem, by zaprezentować osiem mocnych przykładów kontrastujących ze sobą miejsc pamięci z Mołdawii, Niemiec, Polski oraz Rosji. Ich zadaniem nie było zaprezentowanie najbardziej znanych miejsc pamięci II wojny światowej w Europie, lecz raczej ukazanie inspirujących przykładów dla edukatorów, które ilustrują różnorodność pomników, jakie pojawiają się w następstwie tego konfliktu. Wybrane przykłady można zaliczyć do poniższych czterech kategorii:

1. Oficjalne pomniki kampanii wojskowych
2. Oficjalne pomniki ofiar
3. Muzea poświęcone historycznym wydarzeniom
4. Nieoficjalne pomniki/inicjatywy oddolne i prywatne

Dodatkowo przewodnik ten przedstawia rekomendacje pedagogiczne użycia miejsc pamięci jako narzędzia do nauczania, które nauczyciele mogą wybrać do zastosowania i adaptacji na własny użytek edukacyjny w konkretnym kontekście i państwie (zobacz: rozdział trzeci). Rekomendacje pedagogiczne sugerują trzy typy strategii nauczania:

1. Zajęcia edukacyjne w klasie
2. Zajęcia edukacyjne – wizyta w miejscu pamięci i zajęcia w klasie
3. Zajęcia edukacyjne – wizyta w miejscu pamięci

Poprzez publikację niniejszego przewodnika pedagogicznego o nauczaniu o II wojnie światowej za pomocą miejsc pamięci mamy nadzieję ułatwić dialog i zwiększyć świadomość w zakresie wieloaspektowości wśród nauczycieli historii i nieformalnych edukatorów na temat pamięci o tym globalnym konflikcie oraz wzmocnić procesy budowania zaufania ponad granicami, wykraczając poza zakres narodowych narracji. Wraz z różnymi przykładami działań edukacyjnych opartych na miejscach pamięci, niniejszy przewodnik oferuje zalecenia, które mogą być zaadaptowane na potrzeby lekcji historii, warsztatów i innych podobnych działań edukacyjnych.

Podejmowanie niewygodnych epizodów historycznych poprzez nasze praktyki edukacyjne – w klasie i poza nią – może stworzyć ścieżki ułatwiające krytyczną i otwartą dyskusję nad naszymi narodowymi historiami, w celu promowania takich podstawowych wartości jak prawa człowieka, demokracja i rządy prawa.

Przewodnik ten dostępny jest w czterech językach: angielskim, niemieckim, polskim i rosyjskim, aby był on jak najbardziej przystępny i użyteczny dla różnych grup edukatorów.

¹ Multiperspektywiczność odnosi się do 1) różnych współczesnych poglądów na określone wydarzenia/okres historycznny lub sposobów ich interpretacji, 2) różnych perspektyw w czasie wobec określonego wydarzenia/okresu historycznego (przeszłość-teraźniejszość-przyszłość), zob. rozdział trzeci w celu pełnego omówienia tego terminu.

² W niniejszym przewodniku i w całym programie Confronting Memories pojęcie „Europa” odnosi się do Europy geograficznej, w tym wszystkich krajów od Norwegii do Grecji i od Portugalii do Rosji. W 2023 roku program poszerzy się o kolejne kraje Partnerstwa Wschodniego, między innymi o Armenię i Gruzję.